تحقیق مقاله تاثیر بیمه در اقتصاد خرد

بیمه‌خرد عرصه‌ای جدید برای فعالیت بیمه‌گران

عبدا... آستین

مقدمه

«بیمه» واژه‌ای است که در جوامع مختلف در طی زمان از گذشته‌های دور تاکنون به معانی متفاوتی به‌کار رفته است. امروزه «بیمه» مفهومی است بسیار وسیع و گسترده که هر روز با گسترش پیشرفت و توسعه اقتصادی و اجتماعی بشر‌، بر گستردگی آن افزوده می‌شود.

بسیاری از صاحبنظران امروزی بیمه را «مکانیزم انتقال ریسک» می‌دانند و به دو دسته بیمه‌های «بازرگانی» و «اجتماعی» تقسیم می‌کنند و معتقدند که بیمه‌های بازرگانی چون با هدف کسب سود و از طریق بنگاه‌های اقتصادی (عموما خصوصی) عرضه می‌شوند با بیمه‌های اجتماعی که به وسیله دولت‌ها و با هدف «حمایت اجتماعی» عرضه می‌شوند متفاوتند و راه این دو نوع بیمه از یکدیگر جدا است و اصول و روش‌های متفاوتی در آنها به کار گرفته می‌شود. اگر چه این مطلب تا حدود زیادی صحیح است اما باید گفت در عمل نمی‌توان این دو نوع فعالیت بیمه‌ای را کاملا مستقل از هم دانست و نمونه‌های آشکاری وجود دارد که به صورت مشترک هم بر بیمه‌های بازرگانی و هم بر بیمه‌های اجتماعی تاثیر گذارند.

 برای مثال به «فرهنگ عمومی» می‌توان اشاره کرد. شناخت عمومی و آگاهی مردم از بیمه، موضوعی است که هم بر بیمه‌های بازرگانی و هم بر بیمه‌های اجتماعی تاثیر‌گذار است به گونه‌ای که درحال حاضر اغلب مردم کشورمان بیمه را به مفهوم اجتماعی آن می‌شناسند و نه مفهوم بازرگانی، به عبارت دیگر «بیمه‌های اجتماعی»، «بیمه‌های بازرگانی» را تحت‌تاثیر خود در فرهنگ عمومی قرار داده‌اند، اما بررسی تجربه سایر کشورها به ویژه کشورهای در حال توسعه همانند هند و کشورهای جنوب‌شرقی آسیا نشان می‌دهد که موسسات بیمه بازرگانی به منظور تامین اهداف بلند‌مدتی چون گسترش فرهنگ بیمه، افزایش سطح فعالیت در سایر رشته‌های بیمه‌ای و ایجاد تصویر مثبت از سازمان به عرصه‌های جدیدی در فعالیت بیمه روی آورده‌اند هر‌چند که این فعالیت‌ها سودآوری چندانی در کوتاه‌مدت ندارند. بیمه‌های خرد از جمله این موارد است که در این نوشته به صورت مختصر به معرفی و تشریح آن می‌پردازیم.

مفهوم بیمه‌خرد

بیمه‌خرد (Microinsurance) مفهومی نسبتا جدید (با قدمتی حدود 30 سال) است و مقصود مکانیزمی است که بر‌اساس آن اشخاص آسیب‌پذیر (اشخاصی که درآمد سرانه پایینی دارند یا دهک‌های پایین درآمدی) می‌توانند ریسک‌های مختلفی را که در زندگی با آنها مواجه‌اند (‌جانی، مالی و کسب‌وکار) مدیریت نمایند.

در برخی کشورها از جمله هند، بیمه‌گران با توجه به نیاز جامعه، بیمه نامه‌هایی را طراحی و عرضه نموده‌اند به گونه‌ای که حتی متکدیان نیز در این کشور از پوشش بیمه‌ای برخوردارند. بیمه خرد به دنبال حادثه سونامی در جنوب‌شرقی آسیا به عنوان ابزار موثری جهت کاهش ریسک افراد کم‌درآمد و آسیب‌پذیر مورد توجه جدی قرار گرفته است به گونه‌ای که حتی شرکت‌‌های بزرگ بیمه‌ای اروپا نظیر آلیانز، بیمه‌نامه‌های مخصوصی را برای این منظور طراحی و به بازار عرضه کرده‌اند.

مشتریان بیمه‌های خرد چه کسانی هستند؟

مشتریان بیمه‌های خرد عمدتا افرادی هستند که از سطوح پایین درآمدی برخوردارند و قادر به تهیه پوشش‌های بیمه‌ای معمول و عادی در بازار نیستند. برای مثال در کشور هند بیش از 80درصد مشتریان بیمه‌های خرد خانوارهای پر جمعیتی (‌بیش از 4 نفر) هستند که به کشاورزی مشغولند و درآمدی کمتر از 1800‌دلار در سال دارند و به طور معمول یک فرد از اعضای خانواده بیمه‌نامه را برای تحت پوشش قرار دادن همه اعضا (‌در بیمه درمان و عمر) خریداری می‌کند. از نظر بیمه‌گری این افراد ریسک بالاتری را در مقایسه با میانگین ریسک جامعه به علت شرایط نامساعد بهداشتی، آموزشی و درآمدی دارند و این ویژگی‌های خاص بر نحوه ارزیابی ریسک و فروش تاثیر می‌گذارند.

در بیمه‌های خرد چه ریسک‌هایی تحت پوشش قرار می‌گیرد؟

بررسی تجربه سایر کشورها نشان می‌دهد که در این نوع بیمه با توجه به نیاز بیمه‌گذاران و خطراتی که با آنها مواجه هستند، پوشش‌های مختلفی وجود دارد، برای مثال با توجه به مناطق مختلف جغرافیایی ریسک‌های حوداث طبیعی نظیر سیل، توفان، خشکسالی یا زلزله  تحث پوشش قرار می‌گیرند. به طور کلی پوشش‌های بیمه‌ای که ارائه می‌شوند عبارتند از:

- هزینه‌های درمانی و بهداشتی

- خطر فوت و از کار‌افتادگی (‌بر اثر حادثه)

- خطر فوت یا بیمار‌ی‌های خطرناک نظیر، مالاریا، ایدز، تب زرد و...

- از دست دادن درآمد بر اثر پیری و کهولت سن

- از دست دادن درآمد بر اثر خشکسالی، سیل، توفان، زلزله یا سایر حوداث طبیعی

- از دست دادن دارایی(‌خانه‌، زمین و..) بر اثر توفان، سیل، زلزله یا سایر حوادث طبیعی

عرضه و فروش بیمه‌های خرد

از آنجا که این نوع پوشش‌های بیمه ای گروه خاصی از بازار را هدف قرار داده است (Target Market) و این گروه  دارای خصوصیات و ویژگی‌های منحصر به‌فردی چون پایین بودن سطح سواد، عدم آگاهی از مزایای بیمه، درآمد اندک و دسترسی محدودتر به امکانات ارتباطی و رسانه‌ای برخوردار است، لذا روش‌های بازاریابی و استفاده از سیستم توزیع و فروش ویژه‌ای را می‌طلبد که با فروش سایر بیمه‌نامه‌ها متفاوت است.

این نوع بیمه‌نامه‌ها عموما از طریق عقد قرارداد گروهی با یک سازمان غیر‌دولتی (NGO) که نقش واسطه را ایفا می‌کند به فروش می‌رسند. در این حالت موسسه یا سازمان مذکور به عنوان واسطه حق بیمه‌ها را از طریق اعضای خود جمع‌آوری و به حساب شرکت بیمه واریز می‌کند و در فرآیند پرداخت خسارت نیز اقدامات لازم را انجام می‌دهد.

نقش دولت در عرضه بیمه‌های خرد

به طور‌کلی شرکت‌های بیمه «بازرگانی» بیمه‌های خرد را عرضه می‌کنند و این نوع بیمه‌ها متفاوت از خدمات تامین‌اجتماعی یا سایر بیمه‌های دولتی است. اگر‌چه دولت به صورت مستقیم وارد عرضه این نوع خدمات نمی‌گردد اما چگونگی عرضه و سطح پوشش ریسک تا حدود زیادی تحت‌تاثیر خدمات و حمایت‌های دولت قرار می‌گیرد.

 در مجموع دولت‌ها از طریق سیاستگذاری کلان اقتصادی و عرضه خدمات حمایتی نظیر تامین‌اجتماعی بر دامنه فعالیت این نوع بیمه‌ها تاثیر می‌گذارند، اما ماهیت خاص این نوع بیمه‌ها و بیمه‌گذاران که به علت پایین بودن سطح سواد و عدم آگاهی از قوانین و مقررات قادر به دفاع از حقوق خود نیستند، نقش دولت را به عنوان ناظر و حافظ منافع بیمه‌گذاران (‌این نقش در کشور ما بر عهده بیمه مرکزی ایران قرار دارد) بسیار مهم می‌سازد. بنابراین برای موفقیت در‌طراحی و عرضه چنین پوشش‌های بیمه‌ای در کشور لازم است که اصول نظارتی دقیقی تدوین شده و به دقت به مرحله اجرا درآیند.

در ازای پرداخت مبلغی معین (حق بیمه) متناسب با هزینه های احتمال وقوع ریسک تحت پوشش، مورد حمایت قرار می دهد.

اغلب مشتریان بیمه های خرد کسانی هستند که از نظر مالی قادر به تهیه پوشش های متداول بیمه ای نمی باشند. این محصولات باید پاسخگوی نیازهای اولیه مشتریان در مواجه با خطرات بوده، فهم و درک آن آسان و از نظر مالی برای آنان قابل تحمل باشد.

به منظور دستیابی به اهداف فوق در گام اول، باید وجود بازار بالقوه برای محصولات بیمه خرد مورد بررسی قرار گیرد. پس از ان و زمانی که مشخص شود تقاضا برای بیمه خرد وجود دارد و از نظر فنی ارائه پوشش ها در قالب بیمه امکان پذیر بوده و بیمه بهترین و مناسب ترین روش در مدیریت ریسک شناخته شده باشد، در گام بعدی، باید الگوی مناسب جهت ارائه خدمات بیمه خرد، شناسایی و انتخاب شود.

برای اجرای برنامه های بیمه خرد از الگوها و روش های مختلفی استفاده می شود، که اجرای هر یک مزایا و مشکلاتی را در بر دارد: در الگوی مشارکتی (Partner-Agent) هزینه های بالا سری کم و در نتیجه محصولات با قیمت های پایین تری عرضه می شوند. علاوه بر این کیفیت محصولات عرضه شده و امنیت مالی اجرای برنامه به علت توان بالای مالی بیمه گران بین المللی در سطح مطلوبی می باشد.

اما به علت ماهیت حقوقی جداگانه، موسسات مالیه خرد و بیمه گران کنترل و نظارت بر اجرای برنامه مشکل و فرآیند رسیدگی و تسویه خسارات با تاخیر صورت می گیرد. در الگوی ارائه خدمات کامل توسط تهیه کننده (Full Service Provision Model) از آنجا که بیمه گر به طور مستقیم با مشتری در ارتباط است قادر است محصولاتی مطابق با نیاز مشتری طراحی نماید اما در مواردی که بیمه گر موسسه مالی خرد است به علت عدم علم و آگاهی به دانش بیمه، در طراحی محصول دچار مشکل می شود، در الگوی ارائه خدمات توسط مراکز درمانی (Health Care Service Provider Model) بیمه گر و مرکز عرضه کننده خدمات یکی است انعطاف پذیری محصولات مطابق با نیاز مشتری بسیار بالا است اما بزرگترین مشکل این برنامه تضاد بین منافع بیمه گر و مرکز عرضه کننده خدمات درمانی که در قالب یک مجموعه فعالیت می کنند، می باشد.

در الگوی گروه محوری نوعی خود بیمه گری توسط گروه های خاص (Community J based model) به علت آنکه بیمه گر و بیمه شده شخصیت حقوقی یکسانی دارند، خطرات اخلاقی و اعمال فریبکارانه بسیار کم و به ندرت انجام می شود اما از آنجا که نظام های عرضه در این الگوها در بیشتر موارد غیر رسمی هستند امنیت اجرای برنامه پایین می باشد، علاوه بر این در این الگو ب علت آنکه جوامع مورد بیمه جوامع کوچک محلی هستند احتمال  وجود هم نوسانی ریسک های پوشش داده شده بسیار بالا است.

نتیجه کلی در خصوص این الگوها این است که هیچ الگویی را نمی توان به عنوان بهترین و کامل ترین الگو شناخت. در بین الگوهای مختلف عرضه محصولات بیمه خرد، الگوی مشارکتی (Partner-Agent) در صورت وجود بسترهای مناسب سیاسی و اجتماعی و سازمانی، به عنوان لگویی با مشکلات کمتر و سابقه درخشان تر در اجرا مطرح شده است.

الگوی پیشنهادی ما در این مقاله به منظور ارائه خدمات بیمه خرد در ایران، الگوی مشارکتی Partner-Agent است که در آن Agentها بخش های مختلف اقتصادی مانند بانک ها، موسسات مالی و اعتباری، موسسات قرض الحسنه، تعاونی ها و اتحادیه ها و تشکل های مردمی و نهادهای خیریه ... که فعالیت های مالی خرد انجام می دهند، هستند و بیمه گران علاوه بر این می توان با طراحی سیاست هایی باز و با اعطای امتیازات و اختیارات بیشتر به نمایندگان و کارگزاران موجود شرکت های بیمه، ضمن آموزش این گروه در زمینه بازاریابی محصولات بیمه خرد، زیر نظر نهادهای نظارتی آنان را تشویق و ترغیب به ارائه محصولات بیمه خرد نمود.

ارائه مدل جهت پیاده سازی طرح بیمه های خرد در ایران

به گفته بزرگان «فقر از هر دری که وارد شود، فساد به دنبال آن وارد می شود». و این تجربه ای است که تمامی جوامع با آن رو به رو بوده و با تبعات و انحرافات ناشی از آن دست به گریبان هستند. از این رو مشاهده می کنیم که دولت ها اتخاذ کرده و به اجرا در می آورند. البته در این میان نمی توان از حرکت های مردمی و نهادهای غیر دولتی در حمایت از اقشار کم درآمد جامعه چشم پوشی نمود.

از جمله این برنامه ها، طرح بیمه های خرد است که اجرای آن بیشتر متوجه اقشار کم درآمدی اتخاذ کرده و به اجرا در آوردند. البته در این میان نمی توان از حرکت های مردمی و نهادهای غیر دولتی در حمایت از اقشار کم درآمد جامعه چشم پوشی نمود.

از جمله این برنامه ها، طرح بیمه های خرد است که اجرای آن بیشتر متوجه اقشار کم درآمدی است که حول خط فقر و یا روی آن به سر می برند که یا از پوشش های بیمه ای موجود در جامعه محرومند و یا پوشش های مورد استفاده آنها به قدری کم است که قادر به رفع نیازهای آنان نمی باشد.

در نتیجه استفاده از پوشش های بیمه خرد راهی است برای کاهش نگرانی های ذهنی و فشارهای مالی ناشی از حوادث آتی برای این گروه از جامعه از آنجا که کشور ما هم با واژه هایی چون فقر و فقیر بیگانه نیست، اجرای طرح بیمه های خرد در آن ضروری به نظر می رسد.

مقاله حاضر با رویکردی ساختاری به این مقوله نگریسته و در صدد دستیابی به یک مدل اجرایی متناسب با ساختار درونی کشور است. به این منظور سعی شده است تا با مطالعه ساختاری سازمان OI (جهت بهره گیری از تجربه کشورهای موفق در اجرای بیمه های خرد) و سیستم های حمایتی اجتماعی موجود در کشور (جهت تناسب مدل با شرایط داخلی کشور) مدلی مناسب جهت پیاده سازی بیمه های خرد در ایران ارائه شود.

راهکارهای توسعه بیمه های خرد در کشور با تمرکز بر مدل های توزیع و فروش

در کشورهای در حال توسعه از میان خدمات مالی مانند وام، پس انداز و بیمه، خانواده های کم درآمد با مفاهیم و مزایای بیمه آشنایی کمتری دارند.

بیمه های خرد بیمه هایی است که مردم کم درآمد را با حق بیمه نازل و متناسب با درآمد آنها در مقابل خطرات معینی پوشش می دهد. تعهد بیمه گر و سرمایه بیمه در این نوع بیمه ها نیز پایین و محدود است. از این نوع بیمه ها موسسات تامین مالی و اعتباری که وام های خرد را عرضه می کنند نیز به خوبی بهره مند می شوند و موجب رشد و توسعه این بخش که خود نیاز اولویت دار خانواده های کم درآمد می باشد می شود.

توجه به شرایط و ویژگی های بیمه های فوق در زنجیره تولید وعرضه بیمه های خرد ضروری است. عرضه بیمه سه بخش طلاحی و تولید محصول، فروش محصول و خدمات رسانی را شامل می شود. فعالیت های طراحی و تولید محصول، تعیری خطرات تحت پوشش، تعیین نرخ و شرایط بیمه نامه، ریسک پذیری و تنظیم پر تفوی و پرداخت خسارت همچنین عندالزوم تامین پوشش های بیمه اتکایی را شامل می شود.

در این بخش از فعالیت ها، موسسات بیمه از مزیت نسبی وتوانایی های فنی و مالی برخوردارند لیکن عملکرد موثر آنها در گرو داشتن اطلاعات کافی از وضعیت و نیازهای اقشار کم درآمد و کانال های تماس و دسترسی مناسب به این اقشار می باشد.