تاریخ قاجاریه
مقدمه
انقلاب مشروطیت بزرگترین واقعه ایست که در تاریخ ایران رخ داده و بالاترین تحول را در شئون سیاسی ،اجتماعی و فرهنگی بوجود آورده،نهضت مشروطیت دفتر کهنه ی قدیم را در هم پیچید و حکومت استبدادی که از اول خلقت تا آن زمان در ایران فرمانروایی می کرد واژگون کرد و حکومت ملی را که پایه اش در روی فلسفه ی نوین و رشد فکر و تعقل و آزادی و عدالت است برقرارکرد . مشروعیت امتیاز طبقاتی را از میان برد و سد انحصار را ریشه کن کرد و راه را برای نشان دادن استعداد و لیاقت طبیعی و نبوغ افراد ایرانی باز نمود
انقلاب مشروطیت ایران
انقلاب مشروطه یکی از بزرگترین رخداد های تاریخ معاصر ایران محسوب می گردد . تأثیرات فراوانی را در وضعیت و رخدادهای بعد از خود و تا به امروز ایران برجای گذاشته است و به همین ترتیب مخالفت ها و تقدیر ها ، تحلیل ها و نقدهای فراوانی را بدنبال خود به همراه آورده است. عده ای آنرا مهمترین حرکت مردم ایران در راستای کسب آزادی و استقلال تاریخی می دانند و پاره ای بدان به عنوان اولین گمراهی بزرگ ایران معاصر می نگرند .پاره ای تحلیل گران آنرا حرکتی درونی و برخاسته از متن جامعه و اصلاح گران آن می دانند و عده ای دیگر ، رد پای استعمار و خارجی را در برپایی آن معرفی می نمایند . حتی عده ای دیگر از تحلیل گران شروع آنرا ایرانی و کاملا آزادی خواهانه متصور می شوند ولی معتقدند که در میانه راه ، این حرکت اصلاحی ، متوقف شد به جایش هدایت خارجی و یا دسیسه های بیگانه مؤثر گشت . طبیعی است که این دخالت ها و یا عنوان آن مرحله گمراهی ، از دید افراد مختلف متفاوت است.
نگاه به نقش طبقات گوناگون متفکرین جامعه نیز در این رویداد متفاوت است . عده ای مهمترین نقش را به علمای جامعه از قبیل مرحوم سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی می سپرند و نقش علمای بزرگ نجف را هم بسیار پر رنگ و مؤثر می دانند و بخشی را موافق و پاره ای دیگر را مخالف مشروطه قلمداد می نمایند
خصوصا نقش مرحوم شیخ فضل الله نوری در این رویداد همراه با تحلیل ها و موافق و مخالف های فراوان است .به همین قیاس نظر تحلیل گران در مورد نقش روشنفکران در این رویداد نیز متفاوت و بعضا متناقض است . پاره ای آنان را رد پای بیگانه و منشأ بزرگترین خطاهای تاریخی ایرانیان می دانند و عده ای دیگر ایشان را از جمله عوامل اصلی بیداری ایرانیان بر می شمرند.نظرات در مورد نقش و تأثیر محمد علیشاه نیز متفاوت است . عده ای همانند نظر قالب جامعه ، او را مانع مشروطه و منَشأ تضاد ها و گرفتاری ها می شمرند و عده ای دیگر از تحلیل گران تصور متفاوتی از او را معرفی می نمایند . تحلیل ها در مورد نقش استعمار انگلستان و روسیه در رویدادهای مشروطه نیز متفاوت است .از جمله اصلی ترین تفاوت ها و تضادهای موجود در عرصه تحلیل تاریخ مشروطه ، تحلیل پیرامون علل و عوامل این رویداد و زمینه های اجتماعی ، سیاسی و حتی مذهبی و بین المللی وقوع آن است . همه تفاوت های پیش گفته شده ، در این تحلیل عوامل و زمینه های این رویداد خود را نمایان می سازد و چارچوب های تحلیل و نگاه های کاملا متفاوتی در این مورد برپا می سازند آنچه فعلا در این قسمت ذکر می گردد و در کلیه فیش های موجود در مورد مشروطه دنبال می گردد ، یکی از این نگاه هاست . اینکه این چارچوب داوری نقل شده است ، به معنای پذیرش یا صحت آن نیست و حتی به معنای برتری ، رجحان یا حتی شهرت بیشتر این داوری نیست . بلکه تلاش شده است تا با ذکر یکی از این اقوال و داوری ها ، بستری فراهم شود تا دیگر نگاه ها و تحلیل ها پیرامون این رویداد نیز به میدان گفتگو وارد گردند و جنبه ها و ابعاد دیگر و بسیار متفاوت این رویداد را نمایان سازند
تقسیم بندی وقایع مشروطه :
اوضاع سیاسی و اجتماعی قاره آسیا همزمان با ظهور انقلاب مشروطیت ایران
عوامل و علل انقلاب مشروطیت ایران
زمینه های انقلاب مشروطیت
نخستین جریان نهضت انقلابی در میان آزادیخواهان مشروطیت
میانجی گری سفیر عثمانی و درخواستهای مهاجرین مشروطه طلب
واکنش دولت در قبال تقاضای مشروطه طلبان
دومین مرحله نهضت انقلاب مشروطیت ؛ مهاجرت علما به قم
تحصن در سفارت انگلیس در مشروطه
اولین واکنش دولت به درخواست های تحصن کنندگان به سفارت انگلیس
مرحله نهایی انقلاب آرام مشروطیت 11. عزل عین الدوله از صدارت و اعطای فرمان مشروطیت
درخواست مشروطه طلبان جهت صدور فرمان دیگر در تکمیل فرمان اول مشروطه
دفاع محمدعلی میرزا ولیعهد از مشروطه
اهداف مشروطه طلبان
نخستین گام در تدارک نظامنامه انتخابات
افتتاح مجلس شورای ملی ایران
خصال مظفرالدین شاه و وضعیت کلی ایران در عهد او
قانون اساسی عمده ترین هدف مشروطه خواهان
عنوان های تحلیلی:
نقش استعمار در مشروطه
نقش روحانیت در مشروطه
نقش روشنفکران در شروطه
نقش تلگراف در مشروطه
قضاوتی دیگر پیرامون محمد علی شاه قاجار
اوضاع آسیا مقارن انقلاب مشروطیت
اوضاع سیاسی و اجتماعی قاره آسیا همزمان با ظهور انقلاب مشروطیت ایران نهضت مشروطه خواهی در میان بعضی از افراد روشنفکر از طبقات مختلف ایران هنگامی آغاز شد که در سراسر قاره پهناور آسیا جزأ در کشور ژاپن، همه جا رژیم خشن حکومت مطلقه فردی برقرار و قسمتی از این قاره عظیم در سلک مستعمرات و مستملکات دول زورمند اروپائی درآمده بود.بریتانیای کبیر پایه های قدرت شگرف اقتصادی خود را بر ذخائر طبیعی و انسانی شبه قاره هند و برمه و قسمتی از شبه جزیره عربستان و جزایر اقیانوسیه و قسمتی از کرانه های چین و شبه جزیره مالاکا استوار نموده و فرانسه و هلند در آسیای جنوب شرقی بر منابع طبیعی و نیروهای انسانی آن نواحی مسلط بودند و روسیه تزاری امپراطوری مستعمراتی پهناوری از کوههای اورال تا کرانه اقیانوس آرام و از مرزهای ایران و چین تا اقیانوس منجمد شمالی به وجود آورده بود.
در آغاز قرن چهاردهم هجری، مطابق با آخرین سالهای قرن نوزدهم میلادی درآسیای غربی یعنی خاورمیانه تنها دو کشور مستقل وجود داشتند و این دو کشور یعنی ایران و عثمانی، هر دو به تفاوت در معرض رقابت شدید سیاسی و اقتصادی دول اروپایی و هر دو دارای رژیم سلطنت استبدادی اتریش و فرانسه بود و ایران دچار تحریکات و دسیسه های زورمند خویش، یعنی روسیه و انگلیس چنانکه نهضت فکر رو جنبشهای آزادیخواهی و مشروطه طلبی در هر دو کشور مقارن یکدیگر آغاز و با چند ماه تفاوتن زمان، رژیم حکومت پارلمانی نخست در ایران و سپس در کشور عثمانی برقرار گردید و بدین ترتیب، با توجه به این که حکومت پارلمانی در ژاپن بدون انقلاب و فقط بنا بر اراده شخص امپراطور ژاپن مستقر شهد. می توان گفت که ملت ایران نخستین ملت آسیایی است که در راه به دست آورد آزادی سیاسی و محو رژیم حکومت مطلقه فردی پیروز گردیده است
علل انقلاب مشروطیت
در خصوص علل و ریشه ها و عوامل انقلاب سیاسی ایران روایتهای مختلفی از نویسندگان داخلی و خارجی شده است:
بسیاری ریشه انقلاب را از دوره ناصرالدین شاه قاجار و جریان اعطای انحصار دخانیات از طرف شاه به یک نفر خارجی و مقاومت منقی مردم در برابر اراده و فرمان شاه از نخستین تنبیه و بیداری مردم دانسته اند.اقدامات امبیرکبیر و اصلاحات او در امور مالی و اجتماعی و فرهنگی، عامل مهمی در بیداری ایرانیان شد.
شکستهای ایران در برابر روس و انگلیس و رقابت سیاسی آن دو در ایران، در بیداری ایرانیان تأثیر گذارد. اقدامات اصلاحی حاجی میرزا حسین خان سپهسالار و اندیشه های و نوشته ها و خطاهای سیدجمال الدین اسدآبادی و همچنین عملکردهای میرزا ملکم خان عضو وزارت امور خارجه و نماینده سیاسی ایران در فرانسه و ایتالیا و نویسنده روزنامه قانون و میرزاعلی خان امین الدوله رجل سیاسی عصرنامه الدین شاه و مظفرالدین شاه از عاملین مؤثر در پیروزی مردم ایران بودند. احمد کسروی نقش دبستانها و روزنامه ها، از جمله روزنامه فارسی اختر چاپ استانبول و غیرت و همیت و نیز تأسیس مدارس به سبک جدید توسط میرزاحسن رشدیه و اجرای شیوه و روش جدید الفبا بوسیله او را در سال 1305، عامل مهمی در بیداری افکار ایرانیان می داند.مسئله وامهای دولت به روس و انگلیس و رنجش مردم از مستشاران بلژیکی که در امور گمرک و حالیه کار می کردند جزوء علل بیداری مردم و نهضت مشروطه باید دانست .اقدامات نویسندگانی چون نویسنده روزنامه حبل المتین میرزا جهانگیرخان صوراسرافیل و عبدالرحیم طالبوف نویسنده کتابهای (احمد) و (مسالک المحسنین) و انتشار نوشته های آنان و همچنین انتشار کتاب (سیاحتنامه ابراهیم بیک) عوامل جنبش فکری مردم ایران بود.کشته شدن ناصرالدین شاه به دست آزاد مرد فداکار، میرزا رضا کرمانی، سلطنت ملایم و متعادل مظفرالدین شاه عزل امین السلطان و نصب امین الدوله به صدارت از عوامل تسریع نهضت فکری ایرانیان بود
زمینه های انقلاب مشروطیت
میرزا علی اصغرخان اتابک اعظم، امین السلطان که هنگام سفر دوم مظفرالدین شاه به اروپا، در سال 1320 زمام امور کشور را در دست داشت، نسبت به آزادی خواهان و مشروطه طلبان که از مدتی پیش به کوشش و فعالیت برخاسته بودند به خشونت تمام رفتار کرد.بی اعتنایی امین السلطان به طبقه روحانی و شعایر مذهبی موجب شد که بعضی از روحانیون حکم تکفیر او را صادر کردند.زمانیکه مظفرالدین شاه از سفر خود به اروپا بازگشت، از فعالیت روحانیون و تشکیل انجمنهای ملیون و آزادیخواهان سخت به هراس افتاد چون دریافت امین السلطان مورد تنفر اکثریت روحانیون و روشنفکران و بازاریان است او را از صدارت عزل کرد و به خارج از کشور تبعید نمود.
شاه پس از عزل امین السلطان، شاهزاده عبدالمجید میرزا عین الدوله را به مقام صدارت برگزید و برای آنکه از جنبشها وفعالیتهای مشروطه خواهان در امان باشد، دورماندن از ایران را بر توقف ترجیح داد و مقدمات سفر اروپا را فراهم ساخت.
در غیاب شاه ، عین الدوله صدراعظم که مردی بسیار مغرور و خود پسند و قلدر مآب بود ، زمام کلیه کشور را در دست گرفت و به صورت یک دیکتاتور واقعی درآمد.
عین الدوله بر آن شد که از غیبت مظفرالدین شاه که ممکن بود در برابر خواسته های ملیون و مشروطه خواهان تسلیم شود. برای سرکوب کردن نهضت آزادی استفاده کند.اما آزادیخواهان با گذشت و جوانمردی قابل ستایشی در دوران غیبت شاه از کشور از هر گونه اقدام شدید و حاد علیه عین الدوله و دستگاه حکومت خودداری ورزید و همین که مظفرالدین شاه از اروپا بازگشت به کوشش و فعالیت برخاستند
مهاجرت به حرم عبدالعظیم در مشروطه
اولین ندای آزادیخواهی در محرم سال 1323 هجری قمری از کرمان به وسیله چند تن از روحانیون آن شهر بلند شد .حاکم کرمان شاهزاده رکن الدوله به آزار آزادیخواهان برخاست و طی شورش و بلوار چند تن کشته شدند.محمدعلی میرزا فرزند شاه که نایب السلطنه بود ، حکمران کرمان را به تهران خواست و ظفرالسلطنه را به آن شهر فرستاد و او با شدت و خشونت به فرونشاندن آتش شورش پرداخت.همین که خبر نهضت کرمان به تهران رسید، انجمن های ملیون که چندی بود به ریاست دو تن از علمای مشروطه خواه تهران سید عبدالله بهبهانی و سیدمحمد طباطبائی تشکیل می شد. تصمیم گرفتند از شاه عزل ظفرالسلطنه را از حکومت کرمان بخواهند و عریضه ای در آن باب به شاه نوشتند.
عین الدوله عریضه را توقیف کرد و درصدد جلوگیری از مقاصد ملیون برآمد و چند تن از آنان از جمله حاجی شیخ هادی نجم آبادی را دستگیر و زندانی نمود.
آزادیخواهان به هیجان آمدند و گروه روحانیون که آن زمان کانون توجه و اجتماع مردم بودند، جمع شدند.مرعاظ زبردست از قبیل ملک المتکلمین و سید جمال الدین واعظ اصفهانی و امثال آنها بالای منبرها و در مساجد و محافل، اعمال عین الدوله را مورد انتقاد شدید قرار دادند.در این زمان اجتماعی از مردم و طبقات مختلف تهران در مسجد شاه تشکیل گردید و خطابه هایی در باب آزادی و حکومت مشروطه پارلمانی از طرف علما خوانده شد.سربازان عین الدوله مسجد را محاصره کردند، جمعیت را به زور سر نیزه متفرق کردند.علما و روحانیون به حالت اعتراض به حرم حضرت عبدالعظیم مهاجرت کردند.امیر بهادر، وزیر دربار از جانب عین الدوله خواست با خدعه و نیرنگ و تهدید پناهندگان را از حضرت عبدالعظیم به تهران بازگرداند و علما پذیرفتند، ولی مهاجرین به نیات پلید عین الدوله و امیر بهادر پی بردند و از بازگشت به تهران منصرف شدند.
میانجی گری سفیر عثمانی در انقلاب مشروطیت
بنابر پیشنهاد عین الدوله، سید احمد طباطبایی برادر سید محمد طباطبایی از طرف پناهندگان برگزیده شد تا حضوراً با صدراعظم و شاه گفتگو کند. اما مهاجرین نسبت به او بد گمان شدند و به گفته های او اعتماد نکردند.عین الدوله از نیک فطرتی و رأفت و عطوفت مظفرالدین شاه آگاه بود به همین دلیل مانع از ارتباط و مذاکره مستقیم شاه با مشروطه خواهان می شد.پناهندگان به حرم عبدالعظیم چون عین الدوله را سد راه خود دیدند، تقاضای عزل عین الدوله از صدارت شدند.چون نیروی نهضت برای کسب چنین موفقیتی کافی نبود علمای پناهنده سفیر عثمانی را واسطه بین خود و شاه قرار دادند. سفیر نیز این مأموریت را پذیرفت.سفیر عثمانی عریضه پناهندگان را که متضمن درخواستهای آنان مبنی بر اجرای قوانین اسلام در سراسر کشور، عزل نوز بلژیکی از ریاست گمرک و مالیه، عزل علاءالدوله حاکم تهران و تأسیس عدالتخانه و پاره ای درخواستهای دیگر بود، نزد مشیرالدوله وزیر امور خارجه فرستاد.مشیرالدوله عریضه را نزد شاه برد و با حضور عین الدوله آنرا قرائت کرد.مظفرالدین شاه تا آنروز از خواسته های علما و پناهندگان اطلاعای نداشت به مشیرالدوله ابلاغ کرد که موافقت خود را با خواسته های مشروطه خواهان به سفیر عثمانی اعلام کند.مظفرالدین شاه به عین الدوله دستور داد که آقایان را با احترام به تهران بازگرداند.عین الدوله با خدعه و نیرنگ چهارتن از نمایندگان مهاجرین، به حرم عبدالعظیم را به بهانه گفتگو درباره خواسته های آنان به خانه خود کشانید و آنان را نزد خود توقیف کرد