اسلام و سینما
هدف از طرح این بحث این است که ببینیم: ارزیابی سینما در کدام‌یک از حوزه‌های معرفت دینی ممکن است؟ برای پاسخ‌دادن به این سؤال، ابتدا باید به برخی نظرات که جسته‌گریخته درباره‌ی سینمای دینی گفته شده است، اشاره‌ای بشود.
بعضی مبحث «دین و سینما» را بی‌حاصل می‌دانند، زیرا اصولاً «سینمای دینی» را «موجود» نمی‌دانند و اضافه‌شدنِ صفت دینی را به سینما، کاری توهمّی و زائد می‌شمارند. اینان میگویند سینما «هنر» است و هنر خود تجلّی آفرینندگی و لطافت روح بشری است و در ذاتِ «هنر»، مرتبه‌ی خلیفه اللّهی انسان بروز می‌کند و به همین دلائل، هنر خود هم‌عرضِ دین و بلکه برتر از آن است. این افراد معتقدند دین در عینی‌ترین بروزش، سلسله‌ای از بایدها و نبایدها است که درنهایت به یک دستگاه تکلیفی تبدیل می‌شود و اخلاق را وضع می‌کند که آن هم بیش‌تر اعتباری است؛ در حالی که هنر یک‌سره در کار توصیف و شناخت هستی است و با «علم حضوری» معرفتی در هستی ایجاد می‌کند که بسیار برتر از اخلاق و تکلیف است و نیازِ کمال‌جویی و شناخت را در انسان سیراب می‌نماید. پس اضافه‌کردنِ صفت دینی به هنر و به تبع آن به سینما، کاری عبث و حتی ویرانگر است، چرا که مانعِ وَجْهِ کمال‌جویانه‌ی هنر و سینما است. اینان درحقیقت، با تقدیس مقام هنر، بحثِ «هنر دینی» و به تبع آن «سینمای دینی» را منتفی می‌دانند، که البته سخنشان جای تأمّل فراوان دارد.
برخی دیگر معتقدند «سینمای دینی» و «هنر دینی» وجود ندارد، امّا سینماگر و هنرمندِ متدین وجود دارد؛ چرا که اگر کسی متدین باشد و با چشم دین به جهان بنگرد، نگاهش در حاصلِ هنری و سینمایی‌اش نیز جاری می‌شود و ناگزیر حاصلِ کارش دینی است ولی این حاصل شکل و گونه‌ی سینمایی خاص و دستورالعمل خاصی ندارد بلکه مهم نگاه هنرمند است. به این معنی سینمای دینی عنوانی غلط و منحرف‌کننده است؛ پس باید دنبال سینماگرِ متدین بود. اینان درحقیقت، امکانِ بروزِ محصولِ هنری برخلافِ نگاهِ هنرمند را از جانب او منتفی می‌دانند. معنی دیگر این سخن این است که هیچ محصول هنری ریاکارانه‌ای امکانِ تولید ندارد و هنرمند نمی‌تواند ریاکارانه اثری را برخلاف نگاهش به هستی بیافریند. از سوی دیگر، همیشه این امکان هست که کسی به جهان‌بینی خود، شاعر نباشد و در حالی که خود را متدین فرض می‌کند، نگاهش به جهان، غیردینی باشد. بلافاصله این سؤال پیش می‌آید که اگر بنا باشد به جای «سینمای دینی»، «سینماگر متدین» را شاخص بدانیم، چه کسی متدین است: 1 آیا متدین کسی است که به ظواهر دین آراسته است؟ 2 آیا کسی که به احکام دینی عمل می‌کند، متدین است؟ 3 آیا کسی که صرفاً اقرار به تدین می‌کند، متدین است؟ 4 یا کسی که قلباً و عمیقاً باورِ دینی دارد، متدین است؟ هر کدام از این‌ها در چه درجه‌ای از معرفت و شعورِ دینی قرار دارند؟ معیار تشخیص این مراتب چیست؟ اگر همه‌ی این‌ها را فیلم‌ساز متدین بدانیم، آیا حاصل کارشان یک نوع سینما با یک جور تأثیرگذاری (به درجات متفاوت) خواهد بود؟ آیا ممکن نیست فیلم‌سازی به ظاهر متدین باشد، امّا حاصل کارش ضددینی و تأثیرگذاری‌اش ایجاد دافعه‌ی دینداری بکند؟ اگر این احتمال را بپذیریم که ممکن است یک فردِ متدین فیلمی ضددینی بسازد، پس به این نتیجه می‌رسیم که باید در خصوصیت «سینمای دینی» کنکاش کنیم نه در خصوصیت «سینماگر متدین»، چون در هر صورت در میان مدعیانِ دین هم باب بحث نگاه دینی و نگاه غیردینی مفتوح است.
در کنار گفته‌های پیشین که مباحثات جدّی و عمیقی را می‌طلبد، عده‌ای نیز هستند که به وجود «سینمای دینی» اعتقاد دارند امّا معیار سنجش سینمای دینی را در ظواهر عینی آن جست‌وجو می‌کنند و از قشری‌ترین نمادهای دینی، مثل نشان‌دادنِ مناره و گنبد مساجد و حجاب زنان و ریش مردان و انگشتر عقیق و تسبیح در دستِ مردان آغاز می‌کنند تا درنهایتِ تکامل خود، به وجوهِ اخلاقی شخصیت‌های فیلم و تعبّد و تشرع آنها برسند و ارزش‌هایی از قبیل نمازخوان‌بودن، درستکاربودن، اهل‌حلال‌وحرام‌بودن و به زیارتگاه‌ها رفتن و امثال آن را نشان دهند، که البته تمامی این وجوه را در مراتب ظاهری و عینی و ملموس و عوام‌فهم جست‌وجو می‌کنند.
در مقابل این گروه، کسانی میگویند ممکن است فیلمی تمام این ظواهر را داشته باشد، امّا در تأثیر نهایی، فیلمی غیردینی محسوب شود و حتی اثری ضددینی از آب درآید؛ چرا که جوهر دینی یک اثر در نگاهی است که به تماشاگر القا می‌کند و چه بسا این نگاهِ به هستی نگاهی غیردینی باشد. بنابراین اگر به ظواهر بسنده کنیم، بسیار ممکن است دچار نفاق شویم و در حالی که ظاهر فیلم از دین دم می‌زند، باطنش مدافع کفر باشد و این اوج نفاق است و چنین سینمایی پیش از آن‌که سینمای دینی باشد، سینمای نفاق است. در مقابل، ممکن است فیلمی اصلاً ظاهر دینی نداشته باشد، امّا بر تماشاگرش تأثیری دینی بگذارد و او را متوجه مبدأ و معاد کند. چنین فیلمی به ظاهر غیردینی ولی باطناً دینی است. دسته‌ی اول که ظاهرپسندند از «برون و قال» میگویند و دسته‌ی دوم به «درون و حال» می‌پردازند و هی‌هی شبانی را که «وصل» می‌جوید، خداجویی می‌دانند و جوهرِ دین را در این وصل می‌دانند. امّا سینمای متظاهر به دین چه بسا به لحاظ تأثیر باعث «فصل» (جدایی) شود. پس ظاهرگرایی دینی نه تنها معیار نیست، بلکه گاه مضّر هم است و به جوهر باوردینی لطمه می‌زند. پندگویی چنین سینمایی به سخنان آن واعظ شهر می‌ماند که عارف را از مسجد و از مدرسه بیزار می‌کند. 2
پس نه ظاهر دین معیار است و نه سینماگر متدین قابل شناسایی. پس تکلیف چیست؟ با این همه اقوال گوناگون بالاخره سینمای دینی را در کجا و بر اساس چه معیاری ارزیابی کنیم؟ و اگر بخواهیم با زبان معارف دینی در مورد هنر و سینما سخن بگوییم، کدام زبان و کدام حوزه‌ی معرفتی را باید برگزینیم؟