مفهوم ایثار یکی از مفاهیم بنیادین علوم انسانی، بویژه فلسفه اخلاق است که می توان رویکردهای متفاوتی به آن داشت. هم رویکرد معرفت شناسانه و هم رویکرد ایدئولوژیک و دینی. در نگاه معرفت شناختی می توان ایثار را یک مفهوم نظری (theoric Term) دانست که عام و جهانشمول بوده و اختصاص به فرقه یا اجتماع خاصی نداشته و در باب همه جوامع ساری و جاری است.
کتر سید عبدالحمید ضیایی دکترای فلسفه غرب از دانشگاه سوربن پاریس، دارنده مدال طلایی المپیاد ادبی ۱۳۷۴ و فارغ التحصیل حقوق قضایی و ادبیات از دانشگاه تهران و علامه طباطبایی است. ارائه مقالات متعدد پژوهشی و علمی در جلسات، کنفرانس ها وهمایش های خارجی و داخلی، تاکنون چند عنوان کتاب از دکتر ضیایی منتشر شده که از آن جمله می توان به کتاب های در غیاب تبار شناسی اندیشه های الحادی در عصر مدرنیته، جامعه شناسی تحریفات عاشورا، نگرش انتقادی به ادبیات عاشورا و ... اشاره کرد.
گفت وگو با دکتر سید عبدالحمید ضیایی
●ایثار از منظر شما چه تعریفی دارد؟
مفهوم ایثار یکی از مفاهیم بنیادین علوم انسانی، بویژه فلسفه اخلاق است که می توان رویکردهای متفاوتی به آن داشت. هم رویکرد معرفت شناسانه و هم رویکرد ایدئولوژیک و دینی. در نگاه معرفت شناختی می توان ایثار را یک مفهوم نظری (theoric Term) دانست که عام و جهانشمول بوده و اختصاص به فرقه یا اجتماع خاصی نداشته و در باب همه جوامع ساری و جاری است. به طور کلی می توان ایثار را نوعی کنش دیگر خواهانه (اعم از دینی، انسانی یا ملی) و عبور از منافع شخصی به خاطر حفظ مصالح دیگری/ دیگران قلمدادکرد. مهمترین خصیصه مفهوم ایثار، باور معطوف به عمل است. یعنی ابتدا در ساخت آگاهی فرد اجتماع نوعی دگرگونی استعلایی پدید می آید و سپس این تحول به عرصه فعل و عمل فردی، جمعی راه یافته و در آن نهادینه می شود.
● ایثارگران چه کسانی هستند؟
اگر ایثار را همان عمل دیگر خواهانه بدانیم دایره شمول ایثارگران نیز بسیار گسترده خواهد بود به عبارت دیگر، حتی تحول سوبژکتیو و ذهنی فرد نسبت به ترجیح شیئی یا فرد یا عقیده ای بر خود نیز عملی ایثار گرانه خواهد بود، ولو این که تحقق عینی پیدا نکند. اما در رویکرد ایدئولوژیک که نسبت آن با نگاه کلان معرفت شناختی و وجود شناختی، عموم و خصوص مطلق است ایثارگر به کسی اطلاق می شود که به خاطر باور یا عقیده ای خاص (که بیشتر صبغه دینی و متافیزیکی دارد.) از جان و منافع خود صرف نظر وعبور کند. دایره شمول ایثار گری در کشور ما نیز با توجه به وقایع اتفاقیه در صدر انقلاب اسلامی در جنگ تحمیلی تعریف و تبیین می شود.
●اگر روحیه ایثارگری در یک جامعه حذف شود چه اتفاقی می افتد؟
پاسخ به این پرسش، با توجه به تیپولوژی جوامع سنتی/ صنعتی متفاوت خواهد بود. به عنوان نمونه در جامعه ای که شیوه حاکمیت و اقتصاد، آن سرمایه داری متأخر و لیبرالیستی است مفهوم ایثار چندان جایگاهی ندارد و البته این مسأله مشکل چندانی را هم ایجاد نمی کند. نظام سرمایه داری در ذات خود مستلزم و متضمن نوعی فردگرایی است که نقطه مقابل مفهوم ایثار است. امروزه شتاب جامعه ما در حرکت به سوی سرمایه داری نیز در تضعیف روحیه ایثار تأثیر گذار است.
●چگونه می توانیم این روحیه را در جامعه تقویت کنیم؟
تقویت روحیه ایثار در جامعه نیازمند توجه به عوامل ایجابی و موانع سلبی است. با وجود سیاست تعدیل و تثبیت اقتصادی پاره ای از دولت ها و ترویج مصرف گرایی در رسانه های جمعی (اعم از دیداری و شنیداری و مکتوب)، نمی توان چشم امیدی به بقای روحیه ایثار در جامعه داشت اما به نظر می رسد که ایثار و ایثارگران نیازمند تکریم هستند.
●تکریم در جوامع مختلف چگونه انجام می شود؟
به نظر می رسد که بهتر باشد به جای شعار دادن و اعتنا و اتکا به تبلیغات و کنفرانس ها و سمینارهای بی نتیجه، مطالعه دقیقی در کیفیت خدمات رسانی سایر دولت ها و سازمان های بین المللی به خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ ها انجام شود.
قطعاً تبیین وتعبیه یک نظام و سیستم خدمات رسانی عملگرا (practice) و کارآمد، مستلزم تأمل در تجارب دیگران و عبرت آموزی از حسنات و امتیازات آنان خواهد بود.
به عقیده اینجانب، میزان خدمات رسانی به خانواده های قربانیان جنگ در سایر کشورها بسیار چشمگیر و شگفتی آور است. عرضه خدمات در بعضی از کشورها به تمام امور و حوائج انسانی تسری داده شده است و این کشورها در تجلیل مادی و معنوی از خانواده های قربانیان و بازماندگان جنگ در حوزه هایی مثل مسکن، مسائل درمانی، آموزشی، اشتغال و کاریابی، حقوق و مزایا، تعاون و امور اجتماعی، پرورش و فوق برنامه و ... سنگ تمام گذاشته اند. در کشور هایی مثل فرانسه، هند، کانادا، پاکستان و کره جنوبی به خانواده های مزبور، واحدهای مسکونی به طور رایگان واگذار می شود. خدمات رسانی به معلولان جنگی و خانواده های قربانیان جنگ نیز در کشورهایی مانند فرانسه، کانادا و کوبا کاملاً رایگان است. در حوزه اشتغال و کاریابی نیز به عنوان نمونه معادن روباز و سطحی در کشور کانادا به معلولان و خانواده های قربانیان جنگ واگذار می شود. در هند، جهت کار و تولید در بخش کشاورزی به آنها زمین واگذار می شود و در کره جنوبی، دوایر تابعه دولت موظف اند ۲۰ درصد از نیروی انسانی مورد نیاز خود را از ایثارگران ملی و خانواده های آنان انتخاب کنند.
وام خرید زمین کشاورزی با بازپرداخت ۱۰ ساله و بهره ۵ درصد یا بعضاً بدون بهره، وام بازرگانی با پرداخت ۷ ساله و وام حوادث مترقبه با پرداخت سه ساله بدون بهره واگذار می شود.
در خصوص حقوق و مستمری به عنوان نمونه می توان به کشور فرانسه اشاره کرد. به همسران، فرزندان و فرزند خواندگان و والدین قربانیان جنگ، حقوق و مستمری تعلق می گیرد. بازنشستگان جنگ نیز مشمول این قاعده اند. نظامیان معلول و خانواده های قربانیان غیرنظامی نیز در این کشور مورد تکریم و پرداخت مستمری قرار می گیرند.
●بعضاً افراد ایثارگر یا خانواده های آنها به سبب تکریم و حمایتی که از آنان می شود، دچار مشکل شده یا به عبارت دیگر تکریم این افراد باعث ایجاد تنش بین آنان با سایر قشرها می شود. به نظر شما علت این تنش چیست و چگونه باید آن را برطرف کرد؟
برای پاسخ به این پرسش، لازم است یک توضیح روانشناسانه داده شود. از دیدگاه روانشناسان، آدمیان دوگونه نیاز دارند. نیازهای ابتدایی و نیازهای متعالی. نیازهای ابتدایی یا بدیهی شامل نیاز به شغل، امنیت، مسکن، توالد و تناسل و... را شامل می شود و نیازهای متعالی مشتمل بر نیاز به اخلاق و عشق و پرستش و ایثار و... است. به اجماع روانشناسان، آدمی، بدون عبور از نیازهای ابتدایی، به هیچ وجه نمی تواند به ساحت نیازهای متعالی گام بنهد. به عبارت ساده تر، انسان هایی که سخن گفتن از اخلاق و مفاهیم والای اخلاقی برای فرد گرسنه، بلاتأثیر و بیهوده است. در جوامعی که نیازهای ابتدایی برآورده نشده است، حتی خداوند هم در چنبره معیشت بندگان گرفتار می شود و تصویر ذهنی آدمیان، نه یک تصویر الوهی و منزه عرفانی، بلکه خدایی روزی دهنده و رزاق است. شاید یکی از دلایل حساسیت برانگیزی تکریم از گروهی خاص در جامعه ما این است که شکاف های طبقاتی و اقتصادی عمیقی بین سطوح مختلف جامعه برقرار است وفقر بالسویه تقسیم نشده است (که تقسیم بالسویه فقر هم نوعی عدالت است). خدماتی که امروزه سازمان ها و نهادهای حمایتی (از قبیل بنیاد شهید وکمیته امداد، سازمان بهزیستی، هلال احمر، تأمین اجتماعی و...) ارائه می دهند. در بسیاری از کشورهای پیشرفته، خدمات عمومی است که کل جامعه را پوشش می دهد و منحصر به گروهی خاص نیست. باید کوشش شود تا همه افراد جامعه از این حقوق حقه خود برخوردار شوند. با این توصیف، هیچ قشری، در عین برخورداری از خدمات عمومی، حق و توان اعتراض به اعطای امتیازات ویژه به گروهی را نمی یابد و شعارها و تلاش دولت اخیر در بسط عدالت اجتماعی، می تواند زمینه ساز تعمیم خدمات به نحو یکسان برای تمام قشرها و گروههای اجتماعی باشد. با حل و رفع نیازهای ابتدایی، می توان سازمان ها و بنیادهای مزبور را به سمتی سوق داد که بر اساس آن تکریم و تجلیل جدی تر از ایثارگران در ابعاد فرهنگی به عمل آید. و الا بدون عبور از سنگلاخ حوائج بدیهی انسان ها، مبانی تئوریک تراشیدن، آب در هاون کوبیدن است.
به عنوان مثال یکی از موارد تنش زا در جامعه ما بحث تخصیص سهمیه ورود به دانشگاه به جانبازان، آزادگان و خانواده های شاهد است. دلیل این امر را مضاعف بر نابسامانی های کنکور ورودی و پریشانی نظام سنجش درایران، باید به نا آگاهی از وضعیت سایر کشورها ارجاع داد. به عنوان نمونه، در کشور فرانسه تمامی هزینه های مربوط به آموزش های فنی و حرفه ای و کارآموزی معلولان جنگ و فرزندان و خانواده های قربانیان جنگ پرداخت می شود.
در کشور هند، فرزندان قربانیان جنگ با امتیازات و تسهیلات فراوان به دانشکده های فنی، مهندسی و پزشکی (به منظور انجام تحصیلات تکمیلی) فرستاده می شوند. در پاکستان به فرزندان افراد از کار افتاده جنگی، سهمیه پذیرش در دانشگاه تعلق می گیرد. در کره جنوبی کمک هزینه آموزشی به دانش آموزان و بورسیه دانشجویی به واجدین شرایط تحصیلات آکادمیک پرداخت می شود. همچنین در این کشور ایثارگران ملی، همسران و فرزندان قربانیان از پرداخت شهریه ورودی و سایر هزینه های تحصیلی (متوسطه و دانشگاه) معاف هستند. ضمناً بورسیه تحصیل خارج از کشور در صورت احراز شرایط پرداخت می گردد. در بقیه کشورهایی که سابقه جنگ را در حافظه تاریخی خود دارند نیز این قوانین و تسهیلات قانونی مشاهده می شود.
●چشم انداز تکریم ایثارگران در آینده ایران چگونه است و به چه نتایجی منجر می شود؟
تکریم از ایثارگران گرامیداشت ایثار به عنوان یک کرامت انسانی است. ما بیشتر نیاز داریم که ایثار را به عنوان یک مفهوم والای انسانی مطرح کنیم تا یک مفهوم دینی. ایثار و آزادگی در فلسفه های اخلاقی و فرا اخلاق، یک پارادایم جدی و تأمل برانگیز به شمار می رود. بخصوص در فلسفه اگزیستانسیالیسم که بحث موقعیت های حدی و مرزی مطرح است و «خشونت عشق» را به عنوان یک امر دلپذیر اخلاقی در برابر «خشونت نفرت» طرح می کنند، اعتبار مقوله ایثار مشخص می شود. باید علاوه بر این که ما مبناهای نظری مفهوم ایثار و شهادت را ایضاح و تبیین می کنیم، حتماً در بعد علمی نیز به تکریم ایثارگران بپردازیم. شهدا و ایثارگران، به هیچ واسطه در شأن تکریم قرار دارند و نیازی به تکریم ما ندارند. تکریم خانواده ها و بازماندگان آنها هم نشان می دهد که فعالیت ها و امور ایثارگرانه، مأجور و مشکور است و هم تضمین کننده امنیت ملی در برابر مخاطرات و حوادث پیش بینی پذیر آینده است.
اگر ایثار مورد تجلیل واقع نشود و ایثارگران قدر ببینندو بر صدر نشینند، در حوادث متأخر نمی توان چشم امید به هیچ یاری و فداکاری دوخت. تکریم خانواده های شاهد و ایثارگر نباید محدود به تجلیل لفظی و زبانی باشد، باید از کنفرانس ها، همایش ها و حرف زدن ها و شعاردادن های بیهوده بکاهیم و بر ارتقای توانمندی های ایثارگران در ابعاد مختلف بیفزاییم. فراموش نشود که منظور من از خدمات رسانی، صرفاً تزریق حمایت و خدمات مادی و معیشتی نیست که این کار جزو وظایف بدیهی و ابتدایی هر حکومت بوده و نیاز به سازمان های عریض و طویل دولتی ندارد. منظور این است که مثلاً در حوزه آموزش عالی و تحصیلات آکادمیک، به جای تزریق سهمیه که توالی فاسده و برچسب و انگ تبعیض را با خود همراه می آورد، کوشش شود که توانمندی های علمی ایثارگران و خانواده های آنان افزایش یابد و زمینه های لازم برای ارتقای آنان فراهم شود.بی شک خیر و صلاح مردم و دولت ما هم در همین خواهد بود.