نقش و تاثیر تجارت الکترونیک بر شرکتهای بیمه ایرانی
پیشگفتار :
هدف اصلی این مقاله بررسی تاثیر تجارت الکترونیک بر شرکتهای بیمه ایرانی است. برای نیل به این هدف، پس از بررسی ادبیات موضوع و کاوش در مقالات پیشین تعیین چارچوب مرجع تحقیق با استفاده از روش تحقیق کمی (پیمایش) و تکمیل پرسشنامه از شرکتهای بیمه ایرانی سعی شده تا به سوالات تحقیق پاسخ داده شود.
یافته‌های این مطالعه حاکی از آن است که شرکتهای بیمه‌ای، نگرشی مثبت نسبت به تجارت الکترونیک داشته و اغلب آنها تجارت الکترونیک را به صورت یک فرصت قلمداد کرده و معتقدند که به کارگیری تجارت الکترونیک تاثیراتی مثبت بر صنعت بیمه کشور خواهد داشت. کمبود متخصصان فناوری اطلاعات و ارتباطات (ICT) و کمی نیروی انسانی ماهر و خبره در زمینه تجارت الکترونیک از عمده نیازمندی های زیرساختاری برای این شرکتها ذکر شده است.آماده نبودن سایر بخشهای پشتیبان (مانند پول الکترونیکی و شبکه مخابراتی)، فقدان قوانین و مقررات ضروری (امضای الکترونیکی، کپی رایت و ...)، فراگیر نبودن استفاده از اینترنت و دسترسی محدود به آن و وجود نگرش سنتی حاکم بر فرهنگ سازمانی از جمله موانع بازدارنده پیاده‌سازی تجارت الکترونیک در این شرکتها ارزیابی شده است. بخشهای بازاریابی و فروش به همراه بخش تحقیق و توسعه پتانسیل های خوبی برای بهره‌گیری از تجارت الکترونیک داشته و از طرف دیگر بیمه‌های اتومبیل، باربری، عمر و اشخاص از قابلیت بیشتری برای عرضه به صورت «برخط2» را دارند. در نهایت (با پیش فرض به کارگیری تجارت الکترونیک) بیمه‌گران ایرانی منافع و مزایایی را به این شرح متصور شده‌اند: بهبود وجهه3 شرکت به عنوان یک شرکت پیشتاز و مدرن، تسهیل همکاری و انتقال دانش میان ذی‌نفعان (سهامداران، نمایندگیها و کارگزار‌ی‌ها)، کاهش هزینه‌های سرمایه‌گذاری مورد نیاز برای ایجاد وگسترش شبکه نمایندگیها، کاهش هزینه‌های تمام شده برای عرضه محصولات/خدمات و گسترش کسب و کار با حذف محدودیتهای جغرافیایی.
واژگان کلیدی:
صنعت بیمه، فناوری اطلاعات و ارتباطات، تجارت الکترونیک
1- مقدمه
شرایط و روشهای انجام کسب و کار مدام در حال تغییر و تحول بوده و هر روزه گزینه‌های بیشتری در اختیار کسب و کارها قرار می‌گیرند. در سالهای اخیر به واسطه رشد سریع فناوری های اطلاعات و ارتباطات و از همه مهمتر گسترش اینترنت، روند این تغییرات تسریع یافته است. یکی از این گزینه‌ها، تجارت الکترونیک است که مباحث زیادی در خصوص پیاده‌سازی و بویژه تاثیرات آن بر کسب و کارها صورت گرفته است. بخش خدمات مالی و بویژه صنعت بیمه هم از این امر مستثنی نبوده و در این خصوص هم مطالعات قابل توجهی صورت گرفته است که اغلب آنها در کشورهای صنعتی و توسعه یافته بوده و برای کشورهای توسعه نیافته و یا در حال توسعه هم مطالعات پراکنده‌ای صورت گرفته است. با توجه به اندک بودن این نوع تحقیقات برای کشور ایران، انگیزه اولیه برای انجام یک مطالعه منسجم در این خصوص ایجاد شده و این اندک بودن بر آن است تا نتایج مطالعه انجام شده را منعکس نماید (اطلاعات مفصلتر در این خصوص در پایان‌نامه نگارندگان این نوشتار، ارائه شده است).
تنظیم چارچوب مقاله به این صورت است که ابتدا در بخش بعدی مقدمه‌ای بر صنعت بیمه و چالشهای پیرامون آن ارائه شده و در بخش سوم به تاثیر تجارت الکترونیک بر صنعت بیمه پرداخته خواهد شد. در بخش چهارم هم روش شناسی به کار رفته در این تحقیق ارائه شده و یافته‌های این مطالعه در بخش پنجم ارائه خواهد شد. در نهایت در بخش ششم، خلاصه‌ای از این تحقیق و نتیجه‌گیری ارائه خواهد شد. همچنین در بخش پایانی برخی از پیشنهادها برای پژوهشهای بعدی ارائه خواهد شد.
2- صنعت بیمه و چالشهای پیرامون
صنعت بیمه به خاطر اهمیت وافر آن در رشد اقتصاد و سلامت جامعه، یکی از مهمترین بخشهای فعال در خدمات مالی است. برای مثال، کشورهای مدرن و صنعتی که اقتصادشان بر فناوری مبتنی بوده، بیش از پیش در معرض خطر (ریسک) بوده، افراد نیازمند پوشش بیمه‌ای بوده و از همه مهمتر به تامین هزینه‌های پس از بازنشستگی نیازمند می‌باشند. از این روست که شرکتهای بیمه‌ای نقش بسیار مهمی را به عنوان سرمایه‌گذار و سهامدار ایفا می‌کنند.
در سال 1382 ،کلیه شرکتهای بیمه‌ای فعال در دنیا در حدود 2.947 میلیارد دلار بیمه‌نامه فروخته‌اند که این میزان درآمد در حدود 07/8 درصد از تولید ناخالص داخلی را تشکیل می‌دهد. به عبارت دیگر، در حدود 07/8 درصد از تولید ناخالص داخلی به خرید محصولات بیمه‌ای تخصیص داده شده است. سهم کشورهای در حال توسعه در حدود 758 میلیارد دلار بوده که 93 درصدآن را کشورهای حاضر در قاره آسیا تشکیل می‌دهند. انگلستان، آلمان و ایتالیا به ترتیب با 25، 17 و 16 درصد از سهم بازار بیمه در بین کشورهای عضو اتحادیه اروپا از پیشگامان فروش محصولات بیمه‌ای بوده‌اند. بیشترین رشد در صنعت بیمه مربوط به اروپای شرقی و مرکزی در بین کشورهای اتحادیه اروپاست که در سال 1382 با رشدی در حدود 5/18 درصد مجموعاً در حدود 34.488 میلیارد دلار بیمه‌نامه صادر کردهاند. کشورهای آسیای شرقی و جنوب آن با صدور 198.997 میلیون دلار بیمه‌نامه رشدی در حدود 4/12 درصد داشته‌اند (سوئیس ری، 2004).
اگرچه سهم بازارکشورهای آسیائی از صنعت بیمه در حدود 23/23 درصد است، ولی کشور ژاپن به تنهایی دو سوم بازار آسیا را تشکیل داده و 16 درصد از سهم کل بازار دنیار را در اختیار دارد. کشور ایران هم با فروش 1.555 میلیون دلار بیمه‌نامه و رشدی در حدود 8/34 درصد نسبت به سال 1381 در رتبه 46 دنیا قرار دارد. همچنین ایران با ضریب نفوذی در حدود 15/1 در رتبه 84 دنیا قرار داشته و در نتیجه بازار بیمه در کشور ایران هنوز جای رشد قابل توجهی را (بویژه در بخش بیمه عمر) دارد که این مهم در بخش بعدی بحث خواهد شد.
1-2- مروری بر صنعت بیمه در ایران
تاریخچه صنعت بیمه در کشور ایران به 80 سال پیش بر می‌گردد که دو شرکت بیمه روسی، ادارات خود را در ایران باز کرده و بعد از آن شرکت بیمه ایران به عنوان اولین شرکت ایرانی فعال در این صنعت تاسیس شد. صنعت بیمه در این مدت دچار نوسانات متنوعی شده است. برای مثال بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، کلیه شرکتهای بیمه‌ای تحت حمایت دولت قرار گرفته و تمامی شرکتهای موجود در آن زمان به ناچار در یکی از 4 شرکت دولتی (شرکتهای بیمه‌ای ایران، آسیا، البرز و دانا) ادغام شده و عملاً هیچ شرکت خصوصی در این بازار حضور نداشته است. از سال 1380 دوباره دولت مجوز فعالیت شرکتهای خصوصی را صادر کرده که در کمتر از سه سال، 11 شرکت خصوصی تاسیس شده که نشان از جذاب بودن این بازار دارد و چه بسا که ممکن است در سالهای آتی شرکتهای خارجی هم در این بازار حضور یابند. به هر حال، زمزمه‌های رقابت در این صنعت بعد از چندین سال انحصار شنیده می‌شود که آهنگ این رقابت با گسترش فعالیت این شرکتها در سالهای آتی، قوت خواهد گرفت.
2-2- چالشهای موجود در صنعت بیمه
صنعت بیمه تغییرات زیادی را در سالهای متمادی تجربه کرده است که مهمترین آنها مقررات‌زدایی در بخش خدمات مالی توام با پیشرفتهای بنیادی در فناوری های ارتباطی و اطلاعاتی بوده است که بارزترین نتیجه آنها تشدید رقابت در این بازار است. به طور کلی دو تغییر عمده زیر را می‌توان نام برد (گارون، 1998):
ظهور بازارهای سرمایه‌ای جدید، بویژه در بخش بیمه اتکائی
رشد چشمگیر در شبکه‌های رایانه‌ای مانند اینترنت در بازاریابی و فروش محصولات بیمه‌ای
صنعت بیمه با چالشهای زیادی روبرو بوده است که از آن جمله می‌توان به فشارهای ناشی از شوک‌های خارجی (مانند حملات تروریستی در سالهای اخیر) و تغییرات حاکم بر ساختار شرکتها اشاره کرد. با توجه به پرداختهای بالای شرکتهای بیمه‌ای برای این نوع خسارات، دیگر شرکتهای بیمه‌ای توان محاسبه نرخ خطر این نوع مخاطرات نداشته و از همه مهمتر تمایل چندانی به پذیرش مخاطرات مربوط ندارند. از طرف دیگر فرصتهای قابل توجه در بازارهای سرمایه، شرکتهای بیمه‌ای را مجبور به پذیرش مدل های جدید برای کسب و کار خود کرده است. همچنین مشتریان نیز تحت تاثیر این تغییرات قرار گرفته و قطعاً ذائقه و سلایق آنها هم در حال تغییر می‌باشد. در نهایت فرایندها اتوماسیونی شده، محصولات استاندارد شده و در نتیجه فشار برای کاهش هزینه‌های تمام شده روزبه‌روز زیادمی‌شود(2002و (e- Business W@tch.
به طور کلی این تغییرات ناشی از این موارد می‌باشد: جهانی‌سازی، تازه واردان و شرکتهای نوپا، محیط‌های اقتصادی متغیر و کم ثبات، مقررات‌زدایی و تحمیل قوانین جدید، تغییرات در ویژگی‌های جمعیت شناختی و کهولت سنی، تغییرات اجتماعی-فرهنگی و تغییرات عمده در فناوری ها و نحوه انجام معاملات (کرنال و دیگران، 2000). علاوه بر موارد یاد شده که در سطح کلان بر کلیه کسب و کارها تاثیرگذار است، عوامل عمده در عدم رشد و توسعه صنعت بیمه در ایران را می توان در چهار بخش کلی دسته‌بندی کرد:
1) سرویس دهی نامطلوب (عدم خدمت رسانی مناسب)
2) پایین بودن سطح درآمدها در کشور
3) عدم پذیرش عمومی (و پائین بودن) فرهنگ بیمه در سطح کشور و
4) مدیریت ناکارای منابع در شرکتهای بیمه‌ای کشور (برومیده و امانی، 2004).
در این میان علل اول و چهارم مستقیما ناشی از ناکارایی و ضعف عملکرد شرکتهای بیمه‌ای بوده و علت سوم هم در واقع به طور غیر مستقیم چنین ریشه‌ای دارد؛ زیرا به فرض، چنانچه شرکتهای بیمه‌ای عملکردی کارا و قوی داشتند، مشتریان راضی، خود به عنوان عاملی در جهت تبلیغ و توسعه فرهنگ بیمه در کشور عمل می‌کردند. لذا با اعمال استراتژی‌های اثربخش بویژه در بخش توسعه سیستم‌های اطلاعاتی، گامهای موثر در افزایش کمی و کیفی خدمات ارائه شده به مشتریان و جذب آنان و نیز مدیریت موثرتر این شرکتها می‌توان برداشت (برومیده و امانی، 2004).به طور کلی، در دنیای کسب و کار فعلی، بهره‌گیری از تجارت الکترونیک به عنوان یکی از گزینه‌های برتر برای فائق آمدن بر اغلب چالشهای یاد شده پیشنهاد شده است که در بخش بعدی به تفصیل مورد بحث و بررسی قرار می‌گیرد.
3- تاثیر تجارت الکترونیک بر بیمه
اینترنت و تجارت الکترونیک به عنوان دو بال مهم، نه تنها آغازگر تغییرات عمده در کسب و کارها شده، بلکه زندگی روزمره انسان‌ها را نیز تحت تاثیر قرار داده است. در مدت زمان بسیار کوتاهی، اینترنت به عنوان یک ابزار ارتباطی قلمداد شده و تحقیقات نشان داده است که آمریکائی‌ها در پذیرش آن پیشقدم بوده و علاقه زیادی را برای استفاده از اینترنت در خریدهای برخط ابراز کردهاند (برنف و دیگران، 1998). همچنین شواهد و قرائن موجود، حکایت از به کارگیری اینترنت و گسترش تجارت الکترونیک در سایر کشورها بوده و به نظر می‌رسد دیگرگریزی جز پذیرش آن نیست.
تحولات‌جهانی‌نشان‌می‌دهد که تجارت الکترونیک مهمترین زمینه فعالیت کشورهای پیشرفته در قرن اخیر شده است. کشورهای در حال توسعه نیز به سرعت به سمت ستیابی و استفاده از آن حرکت می‌کنند. ولی به هر حال همه کشورها به تناسب زیرساخت های موجود و توانائی‌های خود در این مهم سرمایه‌گذاری کردهاند.
در این بخش پس از بحثهای مقدماتی در خصوص اینترنت و تجارت الکترونیک، به بیمه الکترونیک پرداخته و در نهایت به برخی از کاربردهای تجارت الکترونیک در شرکتهای بیمه‌ای اشاره خواهد شد.