تحقیق مقاله بررسی ادبیات مثنوی ( قطره ای از دریا )

                 مقدّمه

بشنو این نی چون شکایت می کند              

              از جدایی‌ها حکایت می کند

می‌خواهیم سخن درباره انسانی بگوییم که چه در دوره خود و چه بعد از زمان خود نابغه زمان است و باید گفت که از جرگه انسانهای عادی خارج است. انسان والایی که حکایت های دقیق عرفانی را آن‌چنان زیبا در ذائقه ما می ریزد که شهد آن روح ما را تازه می سازد. حکایت‌هایی که با داستانی به ظاهر ساده شروع می‌شود و مفاهیم بلند و عمیق عرفانی از آن نتیجه می شود انسانی که برای فهمیدن سخنان او باید اهل دل بود تا لطف سخنان او را احساس کرد ولی افسوس که ما خاکیان در بند این دنیای مجازی لطف سخنان او را در نمی یابیم و از دریای لطف معانی او که به کنایه ابراز می شود بی نصیبیم. اگر گاهی درک مفاهیم برای ما ثقیل می شود به خاطر آن است که جر جرار سخن مولانا را به عالمی فراتر از این عالم می کشاند.

دیگر در این قسمت مولانا سخن نمی گوید بلکه بارقه‌ای از لطف الهی‌است که بر زبان مولانا جاری می شود مولانا بعد از مدتی که دراین دریای لطف الهی غوطه‌ور است بار دیگر به خود می آید و مطلب را به صورتی زیبا ادامه می دهد.

در این جا باید بگوییم خداوند به همه انسان‌ها چشم لطف دارد و به اولیای خود نظری دیگر؛ به این معنا که با جرقه‌ای شمع وجود آنها را شعله ور می سازد طوری که خود می سوزند و دنیایی را روشن می کنند.

چون به سرچشمه این تحولات روحی نظری اندازیم این مطلب را بهتر درک می‌کنیم ما در این جا به صحت و سقم حکایتهایی که برای عارفان نقل شده است کاری نداریم. بلکه مفهوم آن مورد نظر است همچنان که خود مولانا گفته است.

ای برادر قصه چون پیمانه است         

              معنی اندروی به سان دانه است

دانه معنی بگیرد مرد عقل                       

               ننگرد پیمانه را گرگشت نقل

                                                                                       «مولوی»

نمونه‌هایی برای تفهیم مطلب ذکر می کنیم.

الف:برای تغییر حال سنایی باید برخوردی با فردی به نام «لای خوار »وجود داشته باشد تا شوری بر روح بی قرار سنایی زده شود.

ب:برای دگرگونی روح ناصر خسرو بایستی او خوابی ببیند تا از خواب دوشین چهل ساله بیدار شود.

ج: برای تغییر وضع عطار باید درویشی باشد تا جلو او بمیرد و او تحول یابد.

د: در تغییر وضع مولانا درویش ژولیده چرکین قبایی، شمس، باید که با مولانا برخوردی سؤال گونه داشته باشد تا مولانای متعبد را متحول سازد؛ مولانایی که آتشی به وجود انسان‌های خاکی می اندازد طوری که دوست و دشمن او را بستایند و هنگام مرگ او شهری گریه کند و دنیایی در ماتم او بسوزد.

مولانا در پاسخ درخواست حسام الدین چلبی از گوشه دستارش 18 بیت آغازین مثنوی را بیرون می کشد. ابیاتی که از جدایی انسان از آن منبع لایزال الهی صحبت می کند.

بشنو این نی چون شکایت می کند                      

               از جدایی ها حکایت می کند.

وقتی که به داوری درمورد این ابیات می نشینیم

 می بینیم چه زیبا مولانا دنیای خیالی ما را تصویر کرده است. دنیای که ما روح انسانی را در آن حبس کرده و فقط به لذات ظاهری آن توجه می کنیم ولی دریغا که درک این مفاهیم برای ما خاکیان که بسته ظواهر این دنیاییم غیر ممکن است خود مولانا هم که باطن انسان‌ها را می شناسد و می داند که ما نوشنده این مطالب نیستیم چنین می‌فرماید:

در نیابد حال پخته هیچ خام                             

                پس سخن کوتاه باید والسلام

                                                                                                «مولوی»

سخن درباره مولانا زیاد است و باید گفت هر بیتی از ابیات او دریایی است که هر که به این دریا رود غرق شود و به عمق آن نرسد و شاهد براین ادعای من شرح‌های مختلفی است که در مورد مثنوی نوشته شده است.

از آن جایی که جایی ندیدم که به مقایسه ابیات از دیدگاه صاحبنظران بپردازد بر آن شدم که هر چند ناقص به این امر مهم بپردازم هر چند که قبول دارم در این مورد ناتوانم.

برای نمونه ابیات 3100-2900 دفتر سوم را برگزیدم که به این صورت مورد بررسی قرار گرفته است؛ نخست بیتی از مثنوی با تصحیح نیکلسون آورده‌ام سپس به دیدگاه‌های صاحب نظرانی چون زمانی – استعلامی – جعفری و شهیدی پرداخته‌ام. در مورد هر بیتی نسخه بدل آن هم مورد دقت واقع شده است و در پایان نتیجه گیری از دیدگاه‌ها بیان شده است.

همین جا باید گفت (زمانی) در مورد معنای کلمه تمام معانی آن را آورده است و این ما هستیم که معنی صحیح را باید برگزینیم (جعفری) به مسائل حاشیه‌ای پرداخته است و (شهیدی) نیز تنها به معنای ظاهری کلمه توجه نموده است.

بنابراین باید نظر (استعلامی) را صحیح تر و دقیق تر قبول کنیم.

در پایان باید گفت کاری که انجام شده هر چند کاری ناقص به نظر می رسد ولی امیدواریم که روزنه‌ای برای ورود به اندیشه های مولانا باز شده باشد که نکات مورد نظر مولانا از آن گرفته شود و این کار الگویی برای آیندگان باشد.

زندگی نامه مولانا

نوشتن سرگذشت مردی چون مولانا جلال الدین، کار آسانی نیست مردی که مریدان و دوست‌دارانش به او یک سیمای فوق انسانی می دهند.

مولانا روز ششم ربیع الاول سال 604 هجری قمری مطابق با سی ام سپتامبر 1207 میلادی در بلخ به دنیا آمد.

پدرش واعظ سرشناس شهر بهاء الدین محمد معروف به بهاء ولد بود. در منابعی که پس از مولانا نوشته شده بهاء ولد را فقیه بزرگ، صاحب فتوی، از مشایخ فرقه کبروی (پیروان شیخ نجم الدین کبری) و دارای لقب سلطان العلماء می بینم.

از خود بهاء ولد نقل شده که لقب سلطان العلما را پیامبر در خواب به او عطا کرده‌است.

(زرین‌کوب : سرنی – 71)

آفریننده مثنوی مردی است به نام محمد با لقب جلال الدین ؛ دوست داران و یاران او، از او به لفظ مولانا یاد کرده‌اند، و افلاکی در مناقب العارفین از قاضی نجم الدین طشتی نقل می کند که پیش از مولانا، نام مثنوی و لقب مولانا به صورت عام به کار می رفته اما چون به حضرت مولانا ، منصوب شد، خاص گشت ، چون نام مثنوی گویند، مثنوی مولانا و چون نام مولانا گویند، حضرت او مفهوم می شود.

( افلاکی مناقب العارفین . ص 597)

به دلیل شخصیت ممتاز، مولانا را خداوندگار نیز خطاب می کردند و افلاکی می‌گوید که این خطاب را نخست پدر برای او به زبان آورده است.

                                                         شرح احوال مولانا استاد فروزان فر  3

در آن روزگار لقب، خداوندگار مانند خواجه برای کسانی به کار می رفت که حرمت معنوی و اجتماعی داشتند.

افلاکی  در مناقب العارفین، مولانا را سرالله الاعظم نیز گفته است.

                                                                               نگ:همان جا       4

تخلص مولانا را دو مطلب می دانند یک خاموش و دیگری شمس که وجود تخلص خاموش با توجه به تکرار در پایان بسیاری از غزلیات دیوان شمس می باشد که نمی تواند صحیح باشد.

از مولانا، با عنوان رومی و مولانای رومی هم یاد می شود زیرا که او در روم در آسیای صغیر قدیم و ترکیه امروز می‌زیسته و آرامگاه پدر و  خود و خاند‌انش نیز در شهر قونیه است، اما در مغرب زمین همه او را به نام (رومی) می شناسند. از میان تمام این نام ها مشهورترین همان مولاناست.

روایاتی که جای تردید دارد آن است که نسبت بهاء الد را از سوی پدر به ابوبکر صدیق، نخستین خلیفه پیامبر، و از سوی مادر به خانه‌ان خوازمشاهان منسوب می‌دارد.

در این مسأله تردیدی وجود ندارد که به دلیل حمایت محمد خوارزمشاه از فقها و تحریکاتی که در مجلس بهاء ولد بر ضد او انجام می گیرد بهاء ولد از بلخ مهاجرت می نماید که آغاز مسافرت طولانی بهاء ولد و مولانا باید در سال 616 یا 617 همزمان با گسترش یورش مغولان باشد. در راه‏‏ِ خود، پدر و پسر به نیشابور می‌رسند در حالی که پسر نوجوانی سیزده ساله است. در این شهر پیر بازار عطاران شیفته مولانا گشته و اسرار نامه خود را به او هدیه می کند و می‌گوید: فرزندش به زودی آتش در سوختگان  عالم می‌زند .

                                                                                       نگ : همان جا   17

پدر و پسر سپس از نیشابور به عزم کعبه حرکت کرده و سه روز در بغداد می‌مانند از آن جا به حجاز و شام رهسپار می‌شوند.

مادر مولانا مومنه خاتون در لارنده که هفت سال مولانا در این شهر زندگی کرده در گذشته و قبر او در آن جاست و مولانا در همان شهر با گوهر خاتون که مادر سلطان ولد بوده، پیوند همسری یافته است.

«زرین‌کوب -  سرنی – 90»

به هر حال از جزئیات سفر اطلاعی نداریم فقط باید گفت مولانا و پدرش پس از طی راهی طولانی از خراسان و بغداد و حجاز و شام سراز قونیه در آورده اند.

در آن سال‌های دشوار، در آسیای صغیر مردی فرهنگ دوست از خاندان سلجوقی به نام علاء الدین کیقباد فرمانروایی می‌کند که عارفان را گرامی می دارد و بهاء ولد هم یکی از فرزانگان آواره است امیر او را پناه داده و برای او و یارانش مقرری و انعام فرستاده است احتمالاً ورودی بهاء ولد به قونیه سال 626 ه.ق برابر با 1229 میلادی می باشد در این شهر بهاء ولد روز هژدهم ربیع الثانی سال 628 ه. ق معادل با 1231 میلادی چشم از جهان فرو می بندد و مریدان فرزند شایسته او را که بارها پدر خداوندگار جلال  الدین محمد می گفته به عنوان پیر خود بر  می‌گزینند در پشت این سیمای فقیهانه آتش عشق شعله وری پنهان است تا این که برهان الدین محقق ترمذی این آتش را فروزان می سازد.

سید برهان الدین محقق از سادات شهر ترمذ خراسان در بلخ شاگرد بهاء الدین ولد بود قبل از مهاجرت بهاء ولد گوشه انزوارا برگزیده ولی به شوق مراد خود بی درنگ رهسپار سفر روم شد اما یک سال پس از درگذشت بهاء ولد به قونیه رسید.

                                                                                شرح احوال مولانا 35

مولانا پس از این سفر چند ساله شام به عنوان دانشمندی سرشناس به قونیه باز می گردد و به تقاضای برهان چله‌نشینی می کند و پس از سه چله دلش آرام می‌گیرد در حالی که دیگر در مولانا رعونت و خودبینی دیده نمی شود.

برهان الدین را از روزگار جوانی «سید سردان» می گفتند و او سِری را که می داند به مولانا می سپرد تا این که در 638 هجری قمری دارافانی را وداع می گوید.

مولانا در حجره او نوشته‌هایی  پراکنده می یابد که بعدها با سخنان دیگر برهان همراه و تدوین شده و نام معارف برهان محقق را به خود می گیرد.

                                                                                       «همان جا  198»

در پشت «دستار و ردای فراخ آستین» مولانا عاشقی شیدا و شوریده قرار دارد که مستعد آتش زنه‌ای است و سرانجام آن آتش زنه که «شمس الدین ملک داد. تبریزی» است از راه می رسد و مولانا را به آتش می کشد طوری که مولانا در آتش، خود خاکستر شده و برسرکوی و برزن می رقصد و نور می‌افشاند.

دوشنبه بیست و ششم جمادی الثانی سال 642 هجری، شمس تبریز در قونیه طلوع می کند. مردی حدوداً شصت ساله که غمگین است و نگاهی پر از خشم و دلسوزی دارد مردی که از خطاطی سخن می گوید به این مضمون:

{خطاطی سه گونه خط می نوشته است یکی از آن ها را خود او و دیگران می‌توانسته‌اند بخوانند، دومی را فقط خود او می خواند و سوی را نه خطاط می‌توانسته بخواند و نه دیگران و شمس می گوید این خط سوم منم}.

                                                          خط سوم دکتر صاحب الزمانی آغاز کتاب

و این خط سوم با خواندن روایات و تذکره ها شناخته نمی شود بلکه آن چه گره‌گشای این پژوهش است، سخنان و اندیشه‌های شمس است.

این چنین شخصی با سئوالی که از مولانا می کند او را بی هوش می نماید سوال این است چرا اگر محمد(ص) برتر است بایزید می گوید سبحانی ما اعظم شانی مرا بستائید یا ستایش مرا که مقام من چه بزرگ است ولی محمد (ص) می گوید: ما عرفناک حق معرفتک: چنان که باید تو را نشناختیم مریدان جان سخن را در نمی‌یابند به شمس حمله ور شده تا او را به جرم کفر از بین ببرند ولی مولانا که مستعد شعله ور شدن است آن‌ها را باز می دارد و مجذوب شمس می شود.

مریدان بی خبر و غافل که مولای خود را از دست یافته می بینند به آزار و اذیت شمس پرداخته تا این که در روز بیست و یکم شوال 643 هجری شمس پس از شانزده ماه ماندن در قونیه شهر را رها کرد و بی خبر از آن جا رفت مولانای عاشق در به در دنبال مراد خود می گردد تا این که خبر او را در شام می شنود مشتاقانه فرزند خود سلطان ولد را با چندین تن از یاران به دمشق می فرستد و شمس در ذی الحجه سال 644 هجری به قونیه باز می گردد.

شمس به ماندن در قونیه رضا داده و با زنی به نام کیمیا پیوند همسری می بندد.

                                                                           زرین کوب - سرنی 106

دوری از شمس که نزدیک چهارده ماه به طول می انجامد مولانا را خوب پخته و سوخته کرده است بار دیگر کینه شمس در دل‌ها زنده می شود تا این که شمس به گفته سلطان ولد در آشوب سال 645 هجری برای همیشه ناپدید می شود.

مولانا برای یافن شمس خود به دمشق رفته ول کاری از پیش نمی برد.

چهارمین سفر مولانا به شام این گونه به پایان می رسد سفر اول در کنار پدر سفر دوم به هدایت برهان الدین محقق و در سفر سوم در جستجوی شمس و سرانجام بازگشتی نومیدانه و آفرینش امید هایی نو و تازه.

نخستین راهنمای مولانا بعد از شمس صلاح الدین زرکوب بود مردی عامی . ولی مولانا خلوص و صفای او را دوست داشت. مریدان نسبت به صلاح الدین حسادت نموده و حتی کمر به قتل او بستند. صلاح الدین شنید و گفت مگر نمی‌دانند هیچ کاری بدون امر حق انجام نمی پذیرد. مریدان دل شکسته و پشیمان به عذر خواهی آمدند. فاطمه دختر صلاح الدین به همسری سلطان ولد در آمد و مولانا عروس خود را به شاگردی نیز پذیرفت و به او نوشتن و قرآن خواندن آموخت. بعد از ده سال روز اول محرم سال 657 هجری صلاح الدین جان به جانان سپرد.

مرگ صلاح الدین مدتی مولانا را به غم فرو برد. مولانا دنبال مرادی بود که او را اقناع نماید و او کسی نبود جز حسام الدین چلبی که مولانا در مقدمه دفتر  اول مثنوی او را «ابویزید الوقت و جنید الزمان» می خواند.

تاثیر حسام الدین در مولانا بسیار زیاد است اما بالاتر از آن نقشی است که او در آفرینش مثنوی دارد.

شبی حسام الدین در خلوت به مولانا پیشنهاد کرد که خود اثری ازنوع الهی نامه سنایی (حدیقه الحقیقه) پدید آورد و راویان می نویسند که همان دم مولانا از گوشه دستارش کاغذی بیرون کشید که نی‌نامه سرآغاز مثنوی یعنی همان هژده شعر بیت آغاز مثنوی بود و بدین‌گونه سرودن مثنوی آغاز شد.

بشنو این نی چون شکایت می کند                      

                 از جدایی‌ها حکایت می کند

آفرینش مثنوی، چندی پس از درگذشت صلاح الدین زرکوب آغاز شد، اواخر سال 657یا اوایل 658 هجری و پایان آن پس از سال 668 نباید باشد. زیرا کهن‌ترین نسخه موجود در قاهره سال 668 هجری می باشد.

میان سال 660 و 662 به دلیل درگذشت همسر حسام‌الدین و بیماری خود او در کار سرودن آن وقفه‌ای پیش می‌آمد. دفترهای دوم تا ششم مثنوی  در سال های 662 تا 668 هجری آفریده شد. نسخه‌ای که امروز بر مزار مولاناست پنج سال پس از درگذشت او، روی یکی از دستنویس‌های مورد تأیید او تحریر و باز نویسی شده‌است.

خود مولانا و بار ازدواج کرده است نخست در لارنده گوهر خاتون دختر شرف الدین سمر قند  را به همسری در آورده از او دو فرزند دارد بهاء الدین محمد و علاء الدین محمد که بنا به روایات با شمس دشمن بوده و در جوانی به سال 660 هجری در گذشته است همسر دوم مولانا گراخاتون  اهل قونیه بوده و مولانا از او هم دو فرزند دارد پسری به نام مظفر الدین چهار سال بعد از مرگ مولانا درگذشته و دختری به نام ملکه خاتون که تا سال 703 هجری زندگی کرده است.

بیش از همه مولانا با فرزند اول معین بهاء الدین محمد معروف به سلطان ولد حشر و نشر داشته است و پس از درگذشت مولانا ظاهراً عنوان سلطان ولد را مریدان به رسم حرمت برای او به کار برده‌اند.

سلطان ولد چهار پسر داشت جلال الدین فریدون معروف به عارف چلبی، عابد چلبی، واجد چلبی وزاهد چلبی. در دوران خلافت عارف چلبی که مدت هفت سال به طول می انجامد افلاکی مرید او کتاب مناقب العارفین را به دستور او نوشت.

نیم قرن سفر کردن، خواندن و آموختن مولانا را فرسوده و افسرده جسمی نموده بود و هنگامی که دفتر ششم مثنوی پایان می گرفت. خود مولانا هم تمایل به خاموشی داشت تا این که در روز یکشنبه پنجم جمادی الثانی سال 672 هجری برابر با 17 دسامبر 1273 میلادی مولانا با بیت زیر که در آخرین لحظات عمر خود برای تسکین سلطان ولد خوانده بود برای میشه دیده از جهان فرو بست و شهر که نه دنیایی را در فراق خود به ماتم نشانه آن بیت این بود.

در خواب، دوش، پیری در کوی عشق دیدم

          با دست اشارتم کرد که، عزم سوی ما کن

برجنازه مولانا صدرالدین قونوی نماز خواند و آن گاه قاضی سراج الدین ارموی  از آن ضایعه دردناک با تأسف و حرمت یاد کرد. بزرگان شهر خویک به مناسبتی سخن گفتند و علم الدین قیصر که از بزرگان عصر بود سی هزار درم داد معین‌الدین سلیمان پروانه کارگذار مقتدر دستگاه سلجوقی روم صد و سی هزار درم هدیه کرد چندی پس از آن قبه خضرا که بر سر در آن عبارت یا حضرت مولانا دیده می شود. ساخته شد. در زیر قبه خضرا علاوه بر بهاء ولد و مولانا دهها تن از خاندان و یاران مولانا مدفون اند و گویا با نام مولانا نام قدیم این مکان «رارم باغچه» از بین رفته است.

                                    (رک مثنوی استعلامی دفتر اول صفحات پنجاه و پنجاه و یک)

امروز پس از هفتصد و اندی سال می بینیم که او با ما و شما در گفتگوست و سرشار از زندگی و طراوات روح و جان ما را در اختیار دارد و با ما سخن می‌گوید.

آثار مولانا

1-دیوان شمس: دیوان کبیر مفصل ترین اثر مولانا و جلوه گاه یکی از شگفت انگیز‌ترین نمونه‌های روابط معنوی و روحانی میان دو انسان استثنائی است. دو روح آمیخته به هم و یکی شده که به گفته با یزید عاشق و معشوق و عشق یک وجود واحد پیدا می کنند.

                                                                           عطار – تذکره الاولیا  189

این یکی شدن تا بدان جا می رسد که مولانا غزل ها را می گوید ولی در پایان نام شمس است که جلوه گری می کند. سرودن این غزل‌های شور انگیز با طلوع شمس در قونیه و گرایش مولانا به مجالس سماع آغاز می شود و بعد از آن که شمس بی‌خبر از قونیه می رود شعله ور می گردد این مجموعه شامل غزلیاتی است که بیشتر آن‌ها را مولا تا به نام شمس و در یاد او سروده است و پس از ناامیدی از دوباره یافتن شمس و عنایت به صلاح الدین زرکوب و حسام الدین چلبی غزل‌هایی نیز به نام آن‌ها ساخته و بر دیوان خویش افزوده است. در کار بی بدیل استاد فروزان فر که با فراهم کردن دست نوشته‌ها و مقایسه آن‌ها متن کامل غزلیات، قطعه‌ها و ترجیعات مولانای 36360 بیت می یابیم به اضافه 1983 رباعی که این مجموعه در ده جلد به سرمایه دانشگاه تهران انتشار یافت.

فیه ما فیه: مطالب کتاب بیشتر پاسخ‌هایی به پرسش‌های گوناگون است که از حضرت مولانا می شده و بخشی هم سخنانی است که مولانا در آن‌ها روی به معین الدین سلیمان پروانه داشته است. در این کتاب مولانا از پدر خود بهاء ولد برهان محقق، شمس تبریز و صلاح الدین زرکوب نیز یاد می کند و مطالبی از آن‌ها می آورد. مطالب به همان سادگی گفته شده که در گفتار روزانه مولانا دیده می‌شود چون مضامین آن با مثنوی یکی است گاهی ما را در فهم مطالب مثنوی یاری می‌کند.

روی دستنویس‌های کتاب نام «فیه مافیه» نیست اما این نام را مؤلف بستان السیاحه آورده است.

                                                                                شرح احوال مولانا  167

این مطلب می تواند درست باشدزیرا از فروتنی مولوی جز این بر نمی آید که نام آن فیه مافیه (همین است که هست) باشد. این کتاب توسط شادروان فروزان فر تصحیح شده و در شمار انتشارات دانشگاه تهران به چاپ رسیده است.

3-مکاتیب یا مکتوبات: نخستین بار در 1356 قمری در استانبول با عنوان «مکتوبات مولانا جلال الدین » چاپ شده که ناشر آن دکتر فریدون نافذ از دانشمندان معاصر ترک می باشد. دارای 144 نامه است که بیشتر نامه‌های خصوصی و شخصی است که مولانا برای امور جاری زندگی مریدان و آشنایان می‌نوشته و به صورت توصیه نامه است 30 نامه از این مجموعه تعلق به معین الدین سلیمان پروانه دارد و بقیه به 36 مخاطب دیگر شروع نامه عباراتی مصنوع و مسجع دارد ولی متن آن ساده است هر چند برخی دارای نثری پخته و استوار همراه با آیات، احادیث، اشعار فارسی با عربی می باشد.

4-مجالس سبعه: در اصطلاح خطابه ها و موعظه‌های مولانا می باشد که بر منابر ایرادی شد که شامل هفت مجلس مولاناست. هر کدام از مجالس دارای مقدمه‌ای مسجع و متکلف به زبان عربی همراه با دعا یا مناجات و آن گاه ستایش پیامبر با عباراتی در از و مسجع و مصنوع به زبان عربی می باشد نثر مجالس سبعه در بیشتر قسمت های آن مصنوع و متکلف با عباراتی دو راز ذهن می باشد بعد از این مقدمات حدیثی از پیامبر مطرح شده و سپس تفسیر آن توسط مولانا همراه با آیات قرآن زندگی انبیاء قصه‌ها و مثل های مناسب انجام شده است. مجلس اول مفصل‌تر از مجالس دیگر است.

می‌دانیم که مولانا بعد از یافتن شمس دیگر واعظ نبوده بنابراین به احتمال قریب به یقین مجالس سعبه باید قبل از طلوع شمس باشد.

                                                                       نگ: شرح احوال مولانا ص 217

مجالس سبعه را هم زمان با مکاتیب مولانا، دکتر فریدون نافذ به سال 1356 ه.ق دراستانبول منتشر کرده است.

5-مثنوی: مثنوی نظمی است که هر بیت آن دارای قافیه‌ای جداگانه می باشد مثنوی مولانا شش دفتر یا شش کتاب است و بر خلاف نظر محققان دفتر ششم و آخرین قصه کتاب، قلعه ذات الصور، ناتمام نماند، و چهار سال پیش از درگذشت مولانا نسخه کامل هر شش دفتر در خانه او تدوین و تحریر شده است.

                                                      نگ توضیح بیت 3593-دفتر ششم استعلامی

خود مولانا هم در همان سرآغاز دفتر ششم دوباره اشاره می کند که این قسم ششم، در تمام مثنوی (به عنوان پایان مثنوی) به حسام الدین چلبی پیشکش می‌شود. دفتر هفتمی هم به مولانا نسبت داده‌اند که بدون تردید از جعلیات قرون بعد است زیرا سال شروع دفتر مشخص نیست و انقروی که وجود دفتر را با استناد به نوشته‌ای که سال 814 دارد تأیید می‌کند ، باید گفت در این تاریخ از مرگ مولانا بیش از 150 سال گذشته است . مثنوی که شامل 25685 بیت است به این ترتیب تقسیم شده است. دفتر اول 4018 بیت، دفتر دوم 3826 بیت دفتر سوم 4813 بیت، دفتر چهارم 3856 بیت، دفتر پنجم 4241 بیت، دفتر ششم 4931 بیت‌دارد.

در هر دفتر مثنوی، پس از یک مقدمه کوتاه، مولانا حکایت‌هایی را زمینه بحث تربیتی و ارشادی خود می نماید و به مناسبت و به عمد از قصه بیرون رفته و اندرزهای خود را بیان می کند. مولانا مکرر به این مطلب اشاره می کند.

بار دیگر ما به قصه آمدیم       ما از آن قصه، برون خودکی شدیم؟

گر به جهل آییم، آن زندان اوست      

           و ربه علم آییم، آن ایوان اوست

                                             ابیات 1519 و1520 مثنوی استعلامی (دفتر اول ص 77)

مولانا خود می داند که این کار او کشاننده دل های مشتاقان برای اندرزهای آینده او می باشد. بعضی از قصه‌ها را فقط با ایمان و اعتقاد بایستی باور کرد مانند  داستان دقوقی و کرامات او. گاه از داستان‌های کودکان برای ابیات خویش بهره می‌گیرد اگر هزلی در بیتی دیده می شود بی گمان به آن دلیل است که مولانا می‌داند خوانندگان در درون خود از شنیدن این الفاظ لذت می برندولی چه زیبا این نکات هزل آور را به مسائل دقیق عرفانی می کشاند. مولاناازمثال‌های کودکانه پوچی این جهان مادی را می‌رساند .

کودکان افسانه‌ها می آورند                                                                           

           درج در افسانه شان بس سر و پند

هزل ها گویند در افسانه‌ها                                                               

                گنج می جو در همه ویرانه‌ها

بود شهری بس عظیم و مِه ولی                   

                   قد او قدر سکره بیش نی

«ابیات 2606-2604-دفتر سوم – استعلامی ص 123 »

می توان گفت:هزل های مولوی تقلیدی از سنایی

می باشد که سنایی می گوید.

هزل من هزل نیست، تعلیم است مولوی هم می گوید.

هزل تعلیم است، آن را جد شنو                

               تو مشو بر ظاهر هزلش گرو

هر جدی هزل است پیش هازلان                        

               هزل ها جد است پیش عاقلان

«ابیات 3560-3558-دفتر چهارم – نیکلسون – ص 489»

که این مطلب و روایات دیگر می تواند تأیید کننده آن باشد که مولوی ریاکاری را نمی پسندیده و در مواردی دشنام و کیک هم می گفته است که گاهی این مطالب را در معارف بهاء ولد و مقالا شمس هم می یابیم.

«زرین‌کوب – سرنی ، 229-228»

گاهی مولانا کلمات ترکی و یونانی به اقتضای محیط روم یا آسیای صغیر و در نتیجه تغییرات سیاسی قرن هفتم می آورد. گاهی کلمه را می شکند یا برای قافیه ساختن مصوت آن را عوض می کند. گاهی برای کلمات معنایی تازه می آفریند و این‌ها همه نتیجه اندیشه مولاناست که مطابق قواعد زمانه حرکت نمی کند و به نوعی هنجار شکنی آگاهانه در ابیات خود دست می زند تا نشان دهد که به مفاهیمی دست یافته که از قدرت تصور ما خارج است.

درمیان این کائنات عاشق انسان موجودی جدا از همه می باشد، موجودی که اگر خود فراموش شده اش را بیاید به جایی می رسد که هیچ موجودی به او نرسیده‌است.

چون فراموش خودی یادت کنند        

             بنده گشتی آن گه آزادت کنند.

«بیت 3076- دفتر سوم-نیکلسون – ص175»

در مأخذ مثنوی بی گمان به آثار بسیاری بر می خوریم که نشان دهنده وسعت اطلاع مولانا می باشد. در موارد بسیاری قصه از زبان شمس به مولانا می رسد یا از تقریرات پدر است غیر از این موارد به کتاب هایی بر می خوریم که مولانا اشاره مستقیم به آن ها نمی کند ولی خود قصه می گوید که سرچشمه اش کجاست؟ که این منابع به چند دسته می‌شود :

الف: بعضی شباهت به آثار حدیقه سنایی یا الهی نامه عطار دارد. در این دسته می‌توان اسرار نامه، منطق الطیر، مصیبت نامه و تذکره الاولیای عطار، سیرالعباد و دیگر آثار سنایی احیاء علوم الدین، کیمیای سعادت،  نصیحه‌الملوک و دیگر آثار غزالی، اسرار التوحید محمد بن منور، قصص الانبیاء ثعلبی

ب:دسته دوم باقرائن و نشانه‌ها می توان آن‌ها را مأخذ حکایت یا مضمونی در مثنوی دانست از این جمله منابع مهم تصوف اسلامی را می توان نام برد نظیر

خلیه الاولیا حافظ ابونعیم اصفهانی، ربیع الابرارز مخشری، فتوحات مکیه، فصوص‌الحکم و آثار دیگر محیی الدین ابن عربی و مواردی خاص نظیر آثار سنایی، عطار، قصص الانبیا و دلائل النبوه

ج: دسته دیگر: قرائنی برای آن وجود ندارد فقط شباهتی بین کتاب ها دیده می‌شود.

«نگ:مثنوی استعلامی دفتر اول صفحه هفتادو هفت و هفتادو هشت »

برای پیدا کردن مآخذ مثنوی می توان به کتاب مآخذ قصص و تمثیلات مثنوی، بدیع الزمان فروزان فر انتشارات امیر کبیر-چاپ سوم- سال 1362 ه .ش مراجعه‌نمود.

«نگ: مثنوی استعلامی دفتر اول صفحه هشتادو دو و هشتادو سه »

از تفسیرهایی که بر مثنوی نوشته شده است می توان موارد ذیل را ذکر نمود.

1-نخستین تفسیر مشروح در قرن نهم پدید آمده است در این دوره کمال الدین حسین خوارزمی شرحی بر مثنوی آغاز کرد به نام جواهر الاسرار و زواهرالانوار که فقط توانست شرح سه دفتر مثنوی را بنوسید. خوارزمی شرح منظومی هم بر مثنوی نوشته است به نام کنوز الحقایق که پیدا است تألیف آن پیش از جواهر الاسرار بوده است.

2-در قرن یازدهم دو تفسیر عالمانه نوشته شد که عبارتند از:

الف: تفسیر فاتح الابیات از اسماعیل دده یا اسماعیل انقروی که در آن علاوه بر تفسیر ترکی ابیات، انقروی کوشیده است که متن درستی از مثنوی را هم با تفسیر خود همراه کند.

ب: تفسیر دیگر لطایف معنوی از عبدالطیف عباسی که بر شرح ابیات مشکل تکیه دارد و آن هم با یک متن منقح از مثنوی همراه است.

3-در قرن دوازدهم، اسرار الغیوب معروف به شرح خواجه یعقوب، شرح مثنوی ولی محمد اکبر آبادی و شرح عبدالعلی الکنهویی معروف به بحرالعلوم را می‌توان نام برد.

4-در قرن سیزدهم شرحی که توسط حاج ملاهادی سبزواری نوشته شده است و او کوشیده که مثنوی را با موازین حکمت و شریعت تفسیر کند که در نتیجه میان او و مکتب ملاصدرا و دیگر حکمای الهی پیوندی به وجود آورد.

ناگفته نماند که تفسیرهایی که برای مثنوی نوشته شده آن قدر متعدد و گوناگون است که فهرستی از آن ها خود کتاب بزرگی می شود که در این جا فقط به گوشه‌ای از آن آثار در زمان حاضر بسنده می‌کنیم.

بانگ نای: به انتخاب سید محمد علی جمال زاده

خلاصه مثنوی : روان شاد استاد فروزان فر

شرح مثنوی شریف: بدیع الزمان فروزان فر

فرهنگ لغات و تعبیرات مثنوی: دکتر سید صادق گوهرین

کتابها و مقالات گوناگون: دکتر عبدالحسین زرین کوب از جمله سرنی در دو جلد

تفسیر و نقد و تحلیل مثنوی: محمد تقی جعفری

شرح جامع مثنوی معنوی: کریم زمانی

شرح مثنوی: دکتر سید جعفر شهیدی

شرح مثنوی: محمد استعلامی

گذشته از این ها باید از دو استاد پر مایه و نامدار این عصر مرحوم جلال همایی و مرحوم فروزان فر نام برد که شناخت مولانا و مثنوی را برای ما آسان تر نمودند.

     تاثیر مثنوی مولانا در

ادبیات جهان ومیان اندیشمندان

در میان کشورهای دیگر نیز می بینیم مطالعاتی صورت گرفته است

«نگ: مثنوی – استعلامی دفتر اول صفحات هشتاد و چهار الی هشتاد و هشت»

 و به این دلیل می گوئیم مولانا فراتر از این مرزها به تمامی جهان تعلق دارد. در اینجا تنها به ذکر نمونه‌هایی اکتفا می شود.

1-در جهان عرب دانشمندانی چون دکتر عبدالوهاب عزام ترجمه منتخبی از مثنوی و دیوان شمس مولانا را به جامعه فرهنگی مصر امروز شناسانده است.

2-المنهج القوی لطلاب المثنوی: تفسیری است از یوسف بن احمد در قرن نوزدهم میلادی

3-ترجمه مثنوی به نام جواهر الآثار از عبدالعزیز صاحب الجواهر که دانشگاه تهران آن را منتشر کرده است.

4-نماینده سیاسی فرانسوی در استانبول به نام «والن بورگ» شش سال نشست و مثنوی را به زبان فرانسه ترجمه کرد.

5-یک اطریشی به نام ژورف فن ها مربورگشتال، گزیده‌ای از مثنوی را به زبان آلمانی در آورد و در یک مجله شرق شناسی چاپ کرد.

6-یک شرق شناس اطریشی به نام فن روزن تسوایگ شوانو گزیده‌ای از آثار مولانا را به زبان آلمانی در آورد.

7-ترجمه منظوم دفتر اول مثنوی به دست «گئورگ روزن»

8-هلموت ریتر مقالات محققانه‌ای درباره سماع و مکتب و آثار مولانا نوشت

9-«سرجیمز ردهاوس» در بریتانیا در سال 1881 گزیده‌ای از حکایات مثنوی را به انگلیسی ترجمه کرد.

10-ه . وین فیلد دست به تحریر مقالات در معرفی آثار مولانا زد.

11-رینولد الین نیکلسون ابتدا گزیده‌ای از دیوان شمس را در سال 1989 منتشر کرد و سپس به تصحیح مثنوی پرداخت با کاری ارزشمند همراه با ترجمه کامل انگلیسی و دو جلد توضیح و تفسیر درباره آیات و احادیث و سابقه حکایت ها و شرح نکات و ابیات مبهم مثنوی 

12-ا. ج، آربری: تحلیل کارهای مولانا و ترجمه فیه مافیه

13-کلمان هوار ترجمه مناقب العارفین افلاکی به فرانسه

14-«لوی ماسینیون» در کتاب حلاج خود به مناسبت هایی از مولانا یاد کرده‌است.

15-«فریتز مایر» سویسی مقالاتی در تحلیل اندیشه مولوی

16-«ماریژان موله» که اصلاً لهستانی بود، به فرانسه کتابی درباره سماع نوشت به نام «رقص مقدس»

شگفتا که مولانا کسی بود که در روزگاری خود آفتاب تابان بود و امروز نور وجود او ما را شور و گرمایی دیگری می‌بخشد عجبا که قلم در مقابل این عظمت سر فرود می آورد و قاصر است از نوشتن بنابراین بایستی با خود مولانا سخن را به تمام رسانده و به شرح ابیات 3100-2900 دفتر سوم می‌پردازیم.

شرح این هجران و این خون جگر                             

          این زمان بگذار تا وقت دگر

«بیت 131 – دفتر اول- مثنوی- استعلامی »

                بررسی ابیات

منع کردن منکران انبیا را علهیم السلام از نصیحت کردن و حجت آوردن جبریانه

2900 قوم گفتند ای نصوحان بس بود                                                    این چه گفتید درین ده کس بود.

زمانی قوم سبا با مشرب جبریان به پیامبران گفتند: ای نصیحت کنندگان، اگر در این محله، آدم عاقلی پیدا شود. همین نصایح شما او راکافی است {ضرب المثل: در خانه اگر کس است یک حرف بس است. آن کس است اهل بشارت که اشارت داند.}

رک دهخدا امثال و حکم، ج 2،ص 784

استعلامی در شرح استعلامی این بیت معادل است با بیت 2902 شروع بیت به صورت زیر است.

2900: نعمت شکرت کند پر چشم و میر              

               تا کنی صد نعمت ایثار فقر

2901:سیر نوش از طعام و نقل حق                                                             تا رود از تو شکم خواری و دق

در مثنوی نیکلسون به جای فقر، فقیر آمده است که با میر هم قافیه است

پر چشم: سیر و مستغنی . آدم مستغنی میر و سرور است و دق یعنی گدایی

توضیح بیت: نصوحان اندرزگویان واعظان

ضرب المثل بالا هم در این جا آمده است