تحقیق مقاله جغرافیای استان خوزستان

الف – نظام استقرار

در استان خوزستان در دو منطقه کوهستان و جلگه قواعد متفاوتی نظام استقرار روستا را تبیین می کنند. همواری سطح جلگه ،‌عبور رودخانه های پر آبی که بیشه های اطراف آن حتی در گرمترین ماههای سال که در ین منطقه بسیار طولانی است ، همیشه سبز و خرمند ، مراتع زمستانی وسیع و زمینهای حاصلخیز فراوان ،‌هورها و نیز ارهای آنها ،‌شوره زارها و شنهای روان که با طوفانها جابجا می شوند از مشخصات این دشت گرمسیری است . کوههای همجوار جلگه که چون دیواری بلند آنرا محدود ساخته منطقه ای ایجاد کرده اند که بلندترین نقاط آن قله های برفگیر است . با کاهش ارتفاع جنگلهای وسیع بلوط و مراتعی که در نیمه سرد سال سرسبزند رخ می نمایند. در اینجا دشت های کوچک مرتفع که هوای معتدلی دارند در میان رشته کوههائی هم جهت قرار گرفته اند و بعضا با گذرگاههای صعب العبور بهم متصل می شوند ( ش – 161) . این عوامل بوده که در انتخاب مکانی برای سکونت ، برای تمدنهای باستانی که هزاران سال پیش درین منطقه سر برداشتند و آثارشان در همه نقاط استان مشهود است ملاک و معیار قرار گرفته اند. همینها همراه با عوامل دیگری چون کشف نفت با پیامد ایجاد ور شد شهرها و احداث جاده ها برای کوچ نشینانی که در اطراف سده اخیر ساکن شده اند نیز مطرح بوده است.

1- شکل بافت

شکل بافت روستاهای استان را از نظر پیچیدگی یا سادگی می توان به دو گروه تقسیم کرد. برخی در اثر طولانی بودن سکونت در آنها ترکیبی کاملتر دارند و پاره ای بدلیل کم سابقه بودن و یا تغییر مداوم دارای ترکیب ساده و ابتدائی تری هستند. گذشته از این گروه بندی ، چون بافت هر ده پاسخی به نیازهای ساکنین آن است و ضرورتاً در عکس العمل نسبت به عوامل طبیعی شکل یافته است ، می توان بافت روستاهای استان را از نظر شکل ظاهری ، تراکم و نوع استقرار نسبت به ویژگیهای طبیعی در گونه های معینی جای داد.

الف – نسبت به مسیر رودخانه :

1- (ش – 191) این نمونه از فراوان ترین اشکال بافت در استان خوزستان است . بدلیل عبور رود ها و شاخه های آنها از سراسر جلگه ، روستاهای بسیاری بویژه در مناطق جنوب و غرب استان در این گروه جای می گیرند. روستا در این حالت کاملا نزدیک به رودخانه است و مواردی که اندکی از آن فاصله گرفته و در عین حال از مسیر آن پیروی می کند کمتر است . علت اصلی چنین نوع استقراری ، احتیاج تک تک خانوارهای روستایی به دسترسی به آب است که در طول روز باعث رفت و آمد مکرر به کنار آب می شود و همچنین اختلاف سطح اندکی که رودخانه را از زمینهای مجاور آن جدا می سازد و علت نزدیکی بیش از حد آبادی با رود می گردد.

گاهی تبعیت بافت ده از رود با واسطه انجام می شود. بعنوان مثال درختان نخل را در طول ساحل رودخانه می کارند و برای رسیدگی به آنها بالاجبار خانه های خویش را در کنار نخلستانها بنا می کنند. بدین ترتیب با اینکه بافت روستا بیش از پیش پراکنده و از هم گسیخته می گردد اما با واسطه استقرار نخلستانها از شکل رودخانه تبعیت می کند.

2- (ش – 192) بافت اینگونه آبادیها بعلت قرارگرفتن در محل پیچش رودخانه یا از جهت های مختلف حرکت رود خانه تبعیت می کند و یا شکلی مستقل از مسیر آب می یابد. در هر صورت شکل کلی بافت از کشیدگی خارج شده و به ترکیب دایره نزدیک می گردد. اگر چه حیات این روستاها به آب رودخانه وابسته است اما شکل آنها بعلت موقعیت خاصی که در آن واقعند از جریان آب پیروی نمی کند. فاصله میان آبادی و رودخانه با زمینهای کشاورزی بسیار مرغوب پر شده که در برخی موارد تعلق به همه اهالی روستا دارد.

3- (ش – 193) در این موارد که بیشتر در نواحی پر سابقه تردیده می شود آبادی در کنار آب قرار گرفته اما بعلت عمق زیاد بستر رودخانه و همچنین تجربه سالیان دراز که به ایشان آموخته نزدیکی با آب می تواند در هنگام طغیان رود خسارات زیادی ببار آورد، اتصال روستا با لبه رودخانه شرط ضروری استقرار نیست. آبادی از کرانه رودخانه فاصله گرفته و دارای شکلی کاملاً مستقل است. پیچیدگی اینگونه بافت ها بیشتر است و بر خلاف سایر انواع که غالباً پراکنده و نامنظم اند، انسجام و نظمی طبیعی بین عناصر در اینگونه دیده می شود. نزدیکی به آب سبب گشته تا بسیاری از کوچه ها رو به سوی آن داشته باشند.

ب – در میان دشت:

1- (ش – 194) در این حالت بافت روستا بدون تمایل آشکار به عنصری خارجی شکلی مستقل می یابد و فشردگی و پیچیدگی آن حاصل سکونت طولانی و استقلال در تأمین معیشت است . با کاهش قدرت ملاکین در محدود ساختن زمینهای مورد استفاده روستا و افزایش جمعیت آن در اثر بهبود امکانات بهداشتی شکل مستقل و محدود اینگونه ابادیها دستخوش تغییر گشته و عمدتاً بر راستای جاده های ورودی و خروجی روستا گسترش یافته اند.

2- ( ش – 195) در چنین مواردی که روستا با رودخانه فاصله دارد، گاهی وجود جاده ای یا نهر آبی که آبادی را آبیاری می کند سبب می شود تا شکل بافت در آن جهت تغییر یابد. در این جا کاملاً مشخص می شود که بافت روستا عنصری است که در جهت نیروهای قوی تغییر شکل می دهد و انعطاف می پذیرد. بخوبی مشهود است که هر چه عاملی قوی تر باشد در نزدگی روزمره روستائیان تأثیر بیشتری داشته و آنانرا بطرف خود جذب می کند که شکل بافت مستقیماً از آن منتج می گردد. پس از آب در بسیاری از موارد جاده ای که بطرف جاده اصلی یا شهر می رود دارای چنین قدرتی است.

3- (ش – 196) روستاهائی که با تراکم بسیار کم و پراکندگی بسیار زیاد در پهنه دشتها احداث شده اند گونه ای ابتدائی و بسیار محروم را تشکیل می دهند. این آبادیها در نقاطی ایجاد می شوند که از منابع آب دور بوده و زمینهای کشاورزی مناسبی در اختیار ساکنین آنها نباشد. حالت استقرار خانه های تک افتاده جدا از هم کاملاً شبیه اردوی چادرنشینان است که بجای چادر در اتاقهای کلین زندگی می کنند. در این نوع قرارگیری خانه ها فضائی باز در میان مجموعه خالی می ماند که علامت حفظ حریم هر خانوار و تسلط اجتماع قبیله بر فضای مرکزی روستاست حلقه زدن بر گرد چنین مرکزی در بسیاری از اجتماعات قبایل نقاط دور و نزدیک دیده می شود. اهالی این نوع روستای محدود و دور افتاده کاملاً آمادگی آنرا دارند تا مکان خود را ترک گفته به جائی دیگر روی آورند.

4- (ش – 197) در این نوع استقرار خانه های روستا و یا هر چند خانه مجتمع بطور پراکنده در میان زمینهای کشاورزی آبادی مستقر شده اند. عوامل طبیعی و روابط مالکیت سبب بروز چنین الگوئی شده است . خرده مالکان که از تسلط ملاکین و خوانین رها بوده اند و به آب فراوانی دسترسی داشته اند، آزادانه در میان زمینهای خویش خانه ساخته اند و بدون نیاز به همسایگان دیواریه دیوار در اراضی حاصلخیز متعلق به خود فعالیت کرده اند.

ج – نسبت به ارتفاعات:

1- (ش – 198) شکل استقرار بافت از امتداد بلندیها پیروی می کند. همانند قرارگیری برکرانه رود در اینجا نیز حد طبیعی کوه و دشت که مکان مناسبی برای خانه سازی بوده روستائیان را به تبعیت وا می دارد. خانه ها بر روی شیب منطبق شده اند و همگی رو به سوی دشت دارند. این شیوه استقرار الگوی غالب در مناطق مرتفع استان خوزستان را تشکیل می دهد. چادرنشینان نیز در جریان کوچ خود برای یافتن مکان استقرار و شیوه بر پا کردن چادرها از چنین الگوئی استفاده می کنند. چون اکثر روستاهای کوهستانی استان در گذشته نزدیک کوچ نشین بوده اند این شیوه نزد ایشان مشترک است.

2- (ش – 199) روستاهائی که در قعر دره ها و یا بر روی نقاط مرتفع تر داخل آنها ،‌در نقاط مناسبی که اندکی زمین صاف پیدا شود، مستقر می گردند ،‌بالاجبار از خطوط کمتر از زمین برای بنانهادن روستای خود بهره می جویند . نوع قرارگیری شکل بافت این روستاها با آبادیهای واقع در محل برخورد کوه و دشت مشابه است. اتاقهای مکعب مستطیل خانه ها که عرض کمتر از 4 متر و طول بیش از 20 متر دارند برای مطابقت با شیب و استقرار بر روی خطوط همتراز ساخته شده اند و شکل عمومی بسیاری از آبادیها را با ارتفاعات هماهنگی می سازند. زمینهای کشاورزی آنها و منابع آبشان در فواصل دور قرار دارد و یا در تکه زمین های صاف مجاورشان کشاورزی می کنند و از رودخانه ای که از خط القمر دره می گذرد آب بر می دراند.

3- (ش – 200) در این نوع ، خانه ها برای حفظ امنیت بیشتر به اطراف جهت گرفته اند و یا اگر به کوه نزدیک باشند بطرف جهت مخالف آن امتداد یافته اند. پاره ای از این روستاها که موقعیت دژ مانندی دارند با تغییر اوضاع بسرعت تغییر شکل داده اند و رفته رفته به پای تپه نقل مکان کرده اند که در این صورت همچون روستاهائی گشته اند که در پای ارتفاعات قرار دارند.

د – روستاهای نو:

(ش – 201) مراد از الگوی شهری شبکه های شطرنجی است که خیابانهای مستقیم الخط شهر را در بر می گیرد. این الگو که خطوطی صاف دارد و از اشکال نرم و انعطاف پذیر روستائی بدور است در ذهن بسیاری از روستائیان مترادف پیشرفت و تغییر است . تعداد زیادی از روستاهای استان ، بویژه در جلگه ، براساس این شبکه ها شکلی نوین یافته اند. بافت کماکان پراکنده است اما بر اساس نظمی استوار است که سعی سازندگانش بر این بوده تا شبیه شهر باشد. کوچه ها و خیابانهای بسیار پهنی خانه ها را از هم جدا می سازد. شکل این بافت ها تا اندازه ای با بافتهای موازی رودخانه شبیه است با این تفاوت که در اینجا غالباً جاده جای رودخانه را گرفته است و همان اهمیت را داراست.