تحقیق مقاله تعهد و وجدان کاری در مدیریت اسلامی

 تجزیه و تحلیل عوامل مؤثر بر “وجدان کاری”‌ و “انضباط اجتماعی”

در این تحقیق در ابتدا به این مطلب می پردازدکه چرا مقوله های وجدان کار و انضباط اجتماعی بسیار کم و جزئی در مطالعات و نوشته های سازمانی آمده است. این تحقیق ضمن شناخت این دو مقاله یک طرح نظری برای شناخت، پژوهش و تجزیه و تحلیل علل و عوامل بوجود آورنده و مؤثر بر آنها ارائه می‎دهد. محقق وجدان کاری در سازمان را یک پدیده عقیدتی می داند که در عمق ذهنیت افراد سازمانی نفوذ کرده و با آثار مثبت، مفید و اثربخشی از قبیل: تعهدکاری، درست کاری، وقت شناسی، کیفیت کار و … در متن “فرهنگ سازمانی” جلوه گر و نمایان می‎شود. برمبنای مطالب این تحقیق هر نوع بررسی و تحقیق در ماهیت، ریشه های آثار عوامل و متغیرهای وجدان کاری در سازمان یک مدل سه بعدی را دربرمی گیرد که در یک بعد آن علل و عوامل ساختاری، در بعد دیگر علل و عوامل رفتاری و در بعد سوم علل و عوامل زمینه ای روی پژوهش قرار گرفته و مشخص می‎شوند.

اهمیت کار

کار جوهر وجود آدمیان است برای یک یک افراد جامعه کارکردهایی بسیار دارد که از آن جمله اند:

تأمین نیازهای حیاتی و اقتصادی

ارضاء خواسته های روانی.

بدین سان که از طریق کار مولد، انسان احساس بودن می نماید هستی خویش را مفید می شمارد و از حاصل کارش لذت می‎برد. از اینرو است که بسیاری، مهم ترین عامل از خود بیگانگی[1] را ندیدن حاصل کر توسط عامل و آفریننده آن می دانند به نظر ما، حاصل کار، جلوه ای از وجود فرد دارد انسان در آن آیینه ای هستی خویش را می بیند حاصل کار، تبلور و مصداق حیات است. حال این دستاورد می‎تواند مادی باشد، نظیر تولید یک کفش، یا غیرمادی، نظیر انتقال اندیشه و تربیت.

برای جامعه نیز کار، کارکردهایی بی شمار دارد. کار انسانها مایه حیات و بقاء جامعه است یعنی فقر و غنای جامعه مستقیماً با کمیت و کیفیت کار انسانها در ارتباط است.

شرابیر در اثرش تکاپوی جهانی می نویسد ژاپنیها در آغاز قرن نوزدهم خود را از کاروان توسعه دور یافتند برای رسیدن بدان بسیار اندیشیدند اما، در این میان هیچ نیافتند. نه سرزمینی وسیع داشتند و نه منابع زیرزمینی گسترده بنابراین، به بالاترین و پایان ناپذیرترین ثروتهای عالم، یعنی کار، تولید و آفرینش تمسک جستند و این همان ثروتی بود که در همه برهه های حیات، این کشور را یاری داد. حتی زمانی که بر اثر جنگی خون ریز و اتمی جای جای جامعه تخریب شده بود.

برای جامعه کار نه تنها مایه بقاء حیاتی است، بلکه بقاء تاریخی جامعه نیز از طریق تولید و کار تحقق پذیر است. دستاوردهای کار آدمیان در دل تاریخ می نشیند و با آن، یادگارهای جاودان بشر فراهم می آیند جامعه از طریق کار آدمیان طبیعت را تسخیر می کند، بر آن چیره می‎شود و انسانهایش مصداق تحقق خلیفه ا… می گردند.

مفهوم کار

«کار» در زبان فارسی به معنای شغل است و گاه نیز به فعل آمده است. کار فعلی است که با مشقت توأم باشد. «راغب اصفهانی»، بر این اعتقاد است که هر فعلی که با اراده از حیوان صادر شود کار است.[2]

در اینجا مقصود از کار، کار انسانی است چون حیوانات نیز به کار و کار گروهی می پردازند ملاک تمایز کار انسان از کار سایر جانداران، آگاهانه بودن کار انسانی است.

خصوصیت دیگر کار انسان مفید بودن آن است با توجه به این ویژگی اقتصاددانان لیبرال کار را چنین معرفی می کنند:

«کار عبارت است از استفاده ای که انسان از نیروهای مادی و معنوی خود در راه تولید ثروت یا ایجاد خدمات می نماید».

خاصیت تولیدی بودن نیز در تعریف کار از دیدگاه برخی اقتصاددانان دارای اهمیت است «لوردویک اچ مای»، اقتصاد دان آمریکایی کار را با توجه به ویژگی تولیدی آن چنین تعریف می‎کند: «هر گونه تلاش انسانی خواه تلاش ذهنی، جسمی و معنوی که به تولید کالاهای اقتصادی منتهی شود کار نامیده می‎شود».

«کار، فعالیت انسان به منظور تولید، تغییر شکل یا انتقال اشیاء است، حاصل تلاش مذکور را هم کار گویند».[3]

برگسن می گوید:[4] «کار عبارت است از آفرینش امر فایده بخش».[5]

پرودن[6] در تعریف کار، آنرا عمل هوشیارانه انسان بر روی ماده می داند.[7] و فریدمن[8] کار را مجموعه اعمالی می داند که انسان بر روی ماده با هدفی معطوف به فایده و مصلحت، به کمک مغز و دست و اعضای دیگر انجام می‎دهد.[9]

به عقیده «کارل مارکس» کار عملی است که بین انسان و طبیعت به وقوع می پیوندد.

وی در این زمینه در کتاب سرمایه می نویسد: «کار نخستین برخورد بین انسان و طبیعت است. انسان در برابر طبیعت نقش یک قدرت طبیعی را ایفا می کند، او قدرت جسمانی خود یعنی قدرتی که در بازوها، پاها و سروصورت خود دارد به حرکت وامی دارد تا مواد را به شکل درآورد که برای زندگی اش مفید باشد».[10]

به طور کلی کار دارای مفاهیم مختلفی است:

الف: مفهوم فلسفی کار: بسیار وسیع است و وسیع ترین مفهوم این لفظ به شمار می رود یعنی هم در مورد خداوند متعال صدق می‎کند هم درباره انسان و هم حتی درباره موجودات طبیعی.

ب: مفهوم فیزیکی کار: در فیزیک، کار عبارت است از تبدیل انرژی و اصولاً انرژی را به چیزی که قابل تبدیل به کار تعریف می کنند انرژی وقتی مصرف می‎شود و تغییری در آن به وجود بیاید است.

ج: مفهوم اخلاقی کار: منظور از مفهوم اخلاقی کار این است که افراد دو نوع هستند بعضی ها خلق و خویی دارند که نمی توانند بیکار بنشینند، دلشان می خواهد فعالیت کنند، دائماً می خواهند تلاش کنند، آرام نمی گیرند.

برعکس انسانهایی نیز هستند که نمی خواهند کار کنند، تنبلند، به زور و با اهرم باید از جا بلندشان کرد. اخلاق پسندیده این است که انسان فعال باشد و کار کند، یعنی بیکار و تنبل نباشد.

د: مفهوم اقتصادی کار: در این مفهوم کار عبارت است از حرکتی که کسی انجام دهد و موجب می‎شود که چیزی مورد رغبت دیگران قرار گیرد، به طوری که در ازای آن حاضر باشند چیزی بپردازند[11] با توجه به مطالب گفته شده کار را می‎توان به شکل زیر تعریف نمود:

کار عبارت است از مجموعه عملیاتی که انسان به کمک مغز، دستها، ابزار و ماشین آلات به منظور استفاده عملی بر روی ماده انجام می‎دهد و این اعمال نیز به نوبه خود بر انسان اثر می گذارد و او را تغییر می‎دهد.[12]

بنابراین کار دارای خصوصیات اصلی زیر می‎باشد:

دائمی و همیشگی بودن کار

به تولید کالا و خدمات می‎انجامد.

دستمزدی برای آن در نظر گرفته شود.

منجر به برقراری تعادل جسمانی و حفظ سلامت روحی و بدنی انسان می‎شود.

موجب تقویت روابط اجتماعی و ارضای نیازهای اجتماعی افراد می‎شود.

تعاریف وجدان

معنی لغوی کلمه وجدان

کلمات در زبانهای گوناگون دارای تعاریفی هستند. در عده ای از این کلمات علاوه بر تعاریف لغوی و معنای اصلی کلمات معانی اصطلاحی نیز وجود دارد که اغلب این تعاریف اصطلاحی بسته به کاربرد کلمات در علوم، مختلف می‎باشد کلمه «وجدان» نیز از این گونه کلمات است در ذیل به معنای لغوی وجدان خواهیم پرداخت:

«وجدان [وِ] (ع، صص) وجود. وجد: گم شده را یافتن؛ در عرف بعضی، وجدان عبارت است از نفس و قوانی باطنی»[13]

در فرهنگ فارسی عمید از کلمه وجدان چنین یاد شده است:

«یافتن، یافتن مطلوب، نفس و قوای باطنی آن، قوای باطنی آن، قوه باطنی که خوب و بد اعمال به وسیله آن ادراک می‎شود».[14]

در کتاب لسان العرب که یک کتاب کامل فرهنگ عربی است معنی وجدان به صورت زیر آمده است:

«کلمه وجدان از وجد گرفته شده و به معنای دست یافتن به مطلوب است و اگر از کلمه وجد مشتق شده باشد به معنی زمین هموار می‎باشد البته در یک معنی، به معنای غضب هم آمده است».[15]

در انگلیسی کلمه وجدان به Conscience تعبیر می‎شود و این کلمه دارای معنای زیر می‎باشد:

«احساس درست بودن یا اشتباه بودن، افکار و احساسات در یک فرد که به او الهام می‎کند چه چیزی غلط است».[16]

با توجه به این سه دسته معنی یعنی در زبان فارسی و عربی و انگلیسی می یابیم که در هر سه زبان تقریباً یک معنی افاده می گردد و از همه آنها معنای قوه باطنی، نفس و نیروی درونی که انسان را به خیر و شر هدایت نموده و برای کارها ارزش گذاری می‎کند می‎توان فهمید.

تقسیم بندی و معانی اصطلاحی وجدان

الف: تعریف عمومی

در تعاریف عمومی، وجدان عبارت است از آگاهی به «من» یا آگاهی به «شخصیت» که این تعریف تقریباً دلالت بر Conscience دارد. در این صورت احراز شخصیت و هر نوع پدیده و فعالیتی که در درون انسان انجام می‎گیرد اگر به طور خودآگاه بوده باشد انسان در این حالت از فعالیت وجدانی بهره مند است.[17]

در فرهنگ علوم اجتماعی وجدان چنین تعریف شده است: وجدان نظام فکری و احساسی است که با آن فرد با مسائل موجه می‎شود. وجدان از این نظر که معین می‎کند که در شرایط معین و برای شخصی معین، چه چیز درست و چه چیزی نادرست است جهات اخلاقی و هنجارگذار دارد.»[18]

استاد محمدتقی مصباح در تعریف وجدان می گوید:

«وجدان یا خودآگاهی Conscience دارای جهات گوناگون است. از یکسو متوجه شناخت خوب و بد است و از سوی دیگر تحریک به سوی بایستگی و بازداری از نبایستگی است.»

آنچه از تعاریف وجدان برمی آید این است که وجدان: اولاً: امری درونی است.

ثانیاً: وسیله ای است که انسانها به کمک آن به خوب و بد اعمال آگاه می‎شوند.

ثالثا!: دربرگیرنده عوامل احساسی، عاطفی و شناختی است.

«کنت بلانچارد» می گوید: «در اندرون هر یک از ما دنیای ساکت و آرامی هست که خود واقعی ما در آن زندگی می‎کند و صلاح ما را به خوبی تشخیص می‎دهد در سکوت و آرامش این دنیا است که می توانیم شاهد رفتار خود باشیم خود را ارزیابی کنیم و به طرح برنامه های آتی خود بنشینیم اگر چنین فرصتهایی را از کف بدهیم در جهتی گام برداشته ایم که ما را از اهداف، ارزشها و رسالتمان در زندگی دور می‎کند».

ب: تعاریف اختصاصی

وجدان فلسفی: نوشته های فلسفی درباره وجدان پاسخهای مختلفی داده اند. و “سیسرو[19]” و “سنکا[20]” وجدان را ندای باطن می دانند که رفتار و سلوک ما را در رابطه با کیفیتهای اخلاقی متهم کرده و یا از آن دفاع می‎کند. فلسفه رواقی آن را به صیانت نفس مربوط می‎کند (مراقبت از خود) و در تعبیری دیگر آنرا آگاهی از توازن باطنی می داند. در فلسفه اسکولاستیک وجدان قانون خود تلقی می‎شود که خداوند در انسان به ودیعت گذارده است.[21]

وجدان اومانیستیک (صدای درونی شده)[22]: در این دیدگاه وجدان ندای خود ماست که در هر انسان وجود داشته و آزار از هر گونه کیفر و پاداش است. وجدان اومانیستیک واکنش تمام وجود ما به عملکرد درست یا نادرست آن است؛ نه واکنشی به این یا آن توانایی، بلکه به تمام تواناییهایی که تشکیل دهنده هستی انسانی و فردی است. وجدان اعمال ما را در مقام انسانی مورد قضاوت قرار می‎دهد. وجدان «معرفت بر درون خود» است، معرفت به موفقیت یا شکست ما در هنر زندگی کردن، وجدان عبارت است از واکنش ما نسبت به خودمان.[23]

وجدان عقلانی یا وجدان روان شناسی: عبارت است از قوه ای که با مطالعه و تأمل در حیات درونی به کیفیات نفسانی و پدیدارهای ذهنی پی می‎برد این نوع وجدان ناظر بر اعمال ماست.[24]

وجدان اخلاقی: عبارت است از قوه ای که علاوه بر پی بردن به حالات درونی، ارزش اعمال انسان و دیگران را تعیین می‎کند. وجدان اخلاقی اعمال را ارزشیابی می‎کند و هم مقنن است و هم قاضی.[25]

وجدان کاری

با استفاده از تعریف کار و وجدان می‎توان وجدان کاری را گرایش درونی تعریف کرد که به مدد آن انسان گرایش به انجام کار بیشتر و بهتر پیدا می‎کند و ارضاء روحی و مادی می‎شود.

نیرویی که عمدتاً در سازمان موضوعیت می یابد یعنی جایی در آن کار به صورت فردی یا گروهی انجام و کالا یا خدمتی به دیگران عرضه می شود، در صورت فقدان یا ضعف چنین حالتی، بیکاری، کم کاری، نظارت خواهی، مسؤولیت گریزی، سیاه کاری، رخوت، تنبلی، فساد، کلاهبرداری، تقلب و تزویر، فقر و بدبختی گریبانگیر جامعه خواهد شد و خصایص نامطلوب سیاسی حکمفرما می گردد.

وجدان کار به احساس مسؤولیت، تعهد و تقید فرد نسبت به وظائف و مسؤولیت های محول گفته می‎شود و به عبارت دیگر مکانیزم خود کنترلی در انجام امور است که به واسطه آن افراد بدون نظارت مستقیم و غیرمستقیم از بیرون، کار خود را از نظر کمی و کیفی به طور تمام و کمال انجام می دهند.

وجدان کار از نظر جامعه شناسی عبارت است از: میزان پایبندی کارکنان به رعایت هنجارهای نقش آن شغل یا کار است.[26]

«وجدان کاری» را می‎توان حالت، کشش، کیفیت، روحیه، و نیروی در کار دانست که با توجه به زمینه مناسب در انسان (که خوب و بند اعمال به وسیله آن ادراک می‎شود) از یک کیفیت بالای مسؤولیت پذیری[27] و توجه خاص به نیک خواهی و عدالت برخوردار می‎شود. پس فردی که از «وجدان کار» برخوردار است رهیافتهای ذیل را داراست:

اول: نیروی ارزیابی و احساس رضایتمندی (قوه تشخیص خوب و بد از یکدیگر).

دوم: احساس تعهد و گرایش مثبت به سازمان (کیفیت بالای روحیه مسؤولیت پذیری).

سوم: عدم احساس محرومیت نسبی و تبعیض (توجه به نیکخواهی و عدالت اجتماعی).[28] با تکیه بر رهیافتهای فوق، می‎توان «وجدان کاری» را نوعی «احساس تعهد»[29] مقید کننده درونی به منظور رعایت ضروریات کمی و کیفی کار، تقبل تعهد از سوی فرد یا گروه به شمار آورد، که به صورت مجموعه ای از ارزشها، گرایشها و تعهدات در افراد جلوه گر می‎شود این تعهدات عملی عبارتند از:

تعهد به رعایت شرایط کمی و کیفی کار، تعهد نسبت به بقاء و توسعه سازمانی، تعهد به تکامل خود سازمانی، تعهد نسبت به افراد و سایر گروههای کاری در سازمان، و تعهد نسبت به رضایت مشتری.

وجدان کاری ایجاد نوعی «انگیزش»[30] در کارکنان و افراد جامعه است که ارتقای آن موجب کار بهتر و بیشتر در عرصه های مختلف اجتماعی (به عنوان یک وسیله نه هدف) و در نهایت «توسعه »[31] عدالت، عبادت و سلامت جامعه می گردد.

بدین اعتبار «وجدان کاری» همان انگیزه ای است که موجب تحرک، اهمیت دادن به وظایف محوله، پیگیری، و به نتیجه رساندن آنها می‎باشد. لذا این انگیزه و به تبع آن برنامه سازماندهی آن نیز طبیعتاً به تناسب تعریف از انسان و جامعه شکل می گیرد، پس به منظور ایجاد و تقویت «وجدان کاری» می‎توان اولاً یک انگیزه معنوی ایجاد نمود، ثانیاً به آن شکل سازمانی داد، ثالثاً توسعه آن را کنترل کرد. از این رو با وقوع این سه مرحله است که «مدیریت وجدان کاری» در سازمان و جامعه صورت می‎گیرد.[32]

طبق تعریف شورای فرهنگ عمومی، وجدان کاری وضعیتی است که در آن افراد جامعه در مشاغل گوناگون سعی دارند تا امور محوله را به بهترین وجه و به طور دقیق و کامل و با رعایت اصول بهینه سازی، انجام دهند. لذا مبتنی بر این تعریف می‎توان «وجدان کاری» را در درون «فرهنگ کار»- آگاهی و باور کارکنان در تفسیر تجربیات و محیط اطراف خود از کار کردن و نتیجه آن- یا در مفهوم «اخلاق کار»- اصول و قوانین درونزای اخلاقی جهت تقویت رفتار یا کار صحیح- جستجو کرد. از این رو بر اساس تعامل سه پدیده فوق (مدیریت و قوانین و مقررات و مکانیزمهای مدیریتی؛ فرهنگ سازمانی و فرهنگ کار؛ و فرهنگ نیروی کار) وجدان کاری نه تنها در راستای ارج نهادن به تلاش و کوشش کارکنان و تأکید بر کیفیت کار نیل خواهد کرد بلکه این تعامل به طور تصاعدی باعث پیدایش و سرعت «توسعه و بهره وری»[33] خواهد شد.[34]

به طور کلی با توجه به مطالب گفته شده وجدان کاری را می‎توان به شرح زیر تعریف و تبیین نمود:

وجدان کاری عبارتند از مجموعه عواملی که در فرد سازمانی نظام ارزشی بوجود می‎آورد که فرد مجهز به شاخصهای زیربنای کار و سازمان می‎شود:

الف: کار بی عیب انجام دادن

ب: به نتیجه رساندن کارها

ج: انجام به موقع کارها

د: کار بدون نظارت و کنترل

ه: صرفه جویی در وقت و هزینه ها

و: شناسایی کار مفید از غیرمفید برای سازمان

ز: ترجیح سازمان بر خود و احساس تعلق خاطر به آن

وجدان کار دارای طیف وسیعی بوده که از ضعیف تا قوی در نوسان است و عوامل مختلف درون و برون سازمانی می‎توانند بر آن تأثیر گذاشته و عقربه آن را به سمت حداکثر یا حداقل حرکت دهند.

وجدان کاری در قرآن

برای رسیدن به وجدان کاری در جامعه، اصلی ترین راه کار و محوری ترین شیوه تقویت، معاد باوری و ایجاد بینش الهی بازگشت اعمال به انسان و احیاء احساس مسئولیت انسان در مقابل خدا می‎باشد و این همان راهی است که انبیاء الهی به آن دعوت کرده اند و با همین روش موفق به ایجاد تحول عظیم در مردم شده اند. بینش که نوعی آگاهی عمیق و گسترده است و در قرآن با عنوان بصیرت آماده است (قدجائکم بصائر من ربکم فمن ابصر فی فلنفسه … انعام/ 104) تلقی و برداشت انسان را از امور مختلف، متفاوت گردانده و ارزیابی او را به گونه ای دگرگون می سازد که او را آماده به ظهور رساندن رفتارها و اعمال و کارهایش به شکل متناسب با بینش فاعل آن می سازد. مثلاً در بینشی که بر اساس آن، نظام هستی نظام شاهد و مشهود است و هیچ چیزی از منظر و سمع الهی غیب نیست و او شاهد بر همه گسترده هستی است و ملائکه نیز در صحنه اعمال انسان حضور دارند و همه چیز حتی جوارح انسان و سنگ و خاک نیز شهیدند و روزی این شهادت را باز خواهند گفت (یومئذ تحدث اخبارها، زلزال / 5) و خدا محیط بر همه چیز است و احاطه الهی از نوامیس هستی محسوب می‎شود (ولله من ورائهم محیط)، کار و عمل انسان شکل و کیفیتی دیگر به خود می‎گیرد و حقیقت وجدان کار تحقق می یابد.[35]