تحقیق مقاله بورس

بورس؛ کی ، کجا، چگونه ؟ …

می گویند در بلژیک قرن پانزدهم، مردی به نام «واندر بورس» خانه ای داشت، که صرافان و دلالان در مقابل خانه اش به داد و ستد پول و اوراق بهادار می پرداختند. بدین ترتیب، نام فعالیتی که بعدها، یعنی در سال 1460 میلادی، دارای تشکیلاتی شد و بازار متشکلی را شامل گشت، از اسم آن مرد بلژیکی ، گرفته شد. اما تاریخ اولین بورس بین المللی را تنها می‎توان تا اوایل قرن هفدهم عقب برد، یعنی زمان تاسیس سازمان بورس آمستردام، با اینحال آنچه ذهنیت تشکیل چنین سازمانی را به وجود آورد، خود، داستان دیگری دارد؛ تجار و بازرگانان راهی را می جستند تا در معاملات خود، با زیان کمتری مواجه شوند، بهترین راه حل نیز تقسیم زیان بود ! آنچه در سال 1553 میلادی رخ داد، ایجاد شرکتهای سهامی عام بود که در سال 1602 با تاسیس شرکت هند شرقی، شکل اصلی خود را پیدا نمود و بدین ترتیب اساس بازار سرمایه پایه گذاری شد.

بازار سرمایه، همزمان با انقلاب صنعتی در اروپا، مانند قارچ شروع به رشد نمود و به مرور، کشورهایی نظیر آلمان، انگلیس و سوییس را در برگرفت. هر کدام از کشورها نیز، به نوبه خود و به فراخور نیاز خویش، قوانین و مقرراتی را وضع کردند تا از تقلب و حق کشی و … جلوگیری کنند.

مفهوم بورس:

 با آنچه گفته شد می‎توان گفت: بورس به مکانی گفته می‎شود که در آنجا پاره ای از کالاها و اوراق بهادار قیمت گذاری می‎شوند و سپس بر روی آن کالاها و اوراق بهادار معامله انجام می‎گیرد.

پیشینه بورس در ایران:

اندیشه اصلی ایجاد بورس اوراق بهادار در ایران به سال 1315 باز می گردد. در این سال دو کارشناس هلندی و بلژیکی فقط به منظور بررسی امکانات قانونی تشکیل سازمان بورس در ایران و احیاناً ایجاد آن، به ایران سفر کردند. در همان سالها بانک ملی نیز به عنوان تنها متصدی امور بانکی در کشور، مطالعات مشابهی را در دستور کار داشت. اما جنگ جهانی دوم، فرصت ادامه فعالیت را به هیچ یک از محققین نداد. از سرگیری مطالعات در این زمینه نیز به فرصت مناسبتری نیاز داشت و آرامش نسبی بعد از کودتای بیست و هشت مرداد 1332 زمان مساعدی بود برای اتاق بازرگانی، اتاق صنایع و معادن، بانک مرکزی و وزارت بازرگانی تا چند سالی را به بررسی پیرامون این بازار و شرایط ایران برای تشکیل آن بپردازند. در سال 1333 به اتاق بازرگانی و صنایع و معادن ماموریت داده شد که به تشکیل بورس اوراق بهادار اقدام کنند این اقدام هم به نتیجه نرسید.

در سال 1345 قانون تاسیس بورس اوراق بهادار به تصویب مجلس رسید و بانک مرکزی موظف شد که آیین نامه های اجرائی قانون مزبور را تنظیم و به تاسیس بورس اقدام کند. فعالیت بورس اوراق بهادار تهران عملاً از بهمن ماه سال 1346 آغاز شد. بانک صنعت و معدن و نفت پارس سهام خود را در بورس تهران عرضه کردند. در سال 1347 در مجموع، 6 شرکت با 6/2 میلیارد ریال سرمایه به بورس تهران راه یافتند. در سال های بعد با اجرای برنامه گسترش مالکیت سهام واحدهای تولیدی که بر اساس آن واحدهای خصوصی و دولتی مکلف بودند به ترتیب 49 و 99 درصد سهام خود را به مردم عرضه کنند و نیز با برقراری معافیت های مالیاتی برای شرکت های پذیرفته شده در بورس فعالیت های بورس توسعه یافت به طوری که تا سال 1357 تعداد 105 شرکت جمعاً با 9/229 میلیارد ریال سرمایه به عضویت بورس درآمدند. در سال 1358 به علت ملی شدن بانک ها و شرکت های بیمه و حذف نام بانک ها و شرکت های بیمه عضو بورس از فهرست نرخهای بورس تهران؛ هم چنین به علت تصویب قانون حفاظت و توسعه صنایع ایران و حذف نام شرکتهای مشمول این قانون از فهرست نرخهای بورس تهران- قیمت سهام به شدت پایین آمد و رکود بورس آغاز شد که تا سال 1368 ادامه داشت.

از سال 1368 بورس تهران دوباره فعال شد علت این بود که برنامه اول توسعه اقتصادی- اجتماعی تصویب شد و واگذاری سهام کارخانه ها به مردم به منظور اصلاح ساختار اقتصادی کشور مورد تایید مسئولان قرار گرفت.

درسالهای 1369 و 1370 فعالیت  بورس هم به لحاظ تعداد سهم های مورد معامله و هم به لحاظ حجم ریالی معاملات پررونق بود . قیمت سهام ، به دلیل وجود تقاضای زیاد ، به سرعت افزایش یافت. اما در سال 1371 بازار سرمایه در کشور دستخوش بحران شد و بازار بورس سال سختی را گذراند و حجم معاملات کاهش یافت. سالهای 1372 و 1373 برای بازار بورس سالهای نسبتاً خوبی بود. تعداد سهام معامله شده و حجم ریالی معاملات افزایش یافت. در سالهای 1374 و 1375 فعالیت بازار بورس اوراق بهادار تهران اوج گرفت به طوری که، به لحاظ افزایش شاخص قیمت سهام، بورس تهران در میان کشورهای عضو فدراسیون بورسهای جهان مقام دوم را کسب کرد. اما در بررسیهای بعدی معلوم شد که متأسفانه این افزایش بی منطق و ساختگی بوده است. مردمی که فاقد هر نوع آگاهی از مسایل مالی به امید رسیدن به سود باد آورده به بورس تهران هجوم آوردند و مثلاً سهمی را که وعده 2500 ریال سود سالانه داده بود به مبلغ 40000 ریال

                                          خریدند.

جالب آن بود که تمام این سود هم صرف 200 درصد افزایش سرمایه و مالیات شد و پولی عاید سهامدار نکرد. و بالاخره وقتی از اواخر سال 1375 فعالیت بازار بورس تهران از رونق افتاد همین سهم به 2500 ریال معامله شد و دارنده خود را به شدت متضرر کرد (هر 40000 ریال سرمایه او شده بود 7500 ریال، یعنی نزدیک به 20 درصد اصل سرمایه او باقی مانده و بیش از 80 درصد سرمایه او از بین رفته بود.)

20 ماه شاخص کل قیمت سهام روند نزولی داشت تا بالاخره از اوایل سال 1377 به تدریج شاخص کل قیمت سهام روند صعودی پیدا کرد و دوران رونق بورس آغاز شد و هم چنان ادامه دارد. مهمترین عوامل تشکیل دهنده رونق عبارتند از : ارائه دقیق آمار و اطلاعات شرکتهای پذیرفته شده، نرخ گذاری درست سهام پس از برگزاری مجمع عمومی و تقسیم سود، شفافیت هر چه بیشتر اطلاعات و ماشینی کردن سیستم اطلاع رسانی، برخورد با شرکتهای خاطی و تدوین آیین نامه انضباطی برای عملکرد کارگزاران، که عموماً پس از تغییر هیات مدیره بورس صورت گرفت. ایجاد بورس کالا (مانند بورس فلزات و …) هم چنین جلب اعتماد مردم و بالا بردن فرهنگ بورس در جامعه، بهسازی ساختار بورس و تجدیدنظر در قوانین بورس و به روز درآوردن آنها که به کمک آنها می‎توان حجم و اندازه کوچک بورس تهران را متناسب و مطلوب کرد.

در اینجا بی انصافی است اگر ذکری از ابوالقاسم خردجو، ریاست وقت بانک توسعه صنعتی و معدنی ایران نکنیم، هر چه باشد، بورس فعلی به او مدیون است. او را می‎توان از بنیانگذاران این سازمان به حساب آورد. وی با تاسیس سازمان بورس تا سال 1357 به عنوان رئیس هیئت مدیره و عضو شورای بورس فعالیت کرد. اما این تلاشها برای یک هدف صورت گرفت: تجهیز پس اندازهای خصوصی و تخصیص آن به سرمایه گذاری صنعتی و تولیدی.

بورس تهران، از ابتدا تا امروز …

اگر بخواهیم دوره های فعالیت بورس تهران را از آغاز بررسی کنیم می توانیم آنرا به چهار دوره تقسیم کنیم:

دوره نخست، سال 1346 تا نیمه اول سال 1357؛ رونق تدریجی بورس: بورس تهران در سال 1346 راه اندازی شد، اما معامله اندک روی سهام بانک توسعه و صنعتی ایران، توجیه کننده فعالیت این سازمان نبود. بهترین راه حل نیز، وارد کردن سهام چند شرکت جدید در بورس و انجام معامله بر روی اسناد منتشر شده خزانه و قبوض اصلاحات اراضی بود. اما این اقدام نیز مسئولان را راضی نکرد. در مرحله بعد، دولت راهکار مناسبتری را در نظر گرفت، معافیت مالیاتی برای شرکتهای پذیرفته شده در بورس تهران به سال 1351، اما تا مردم و سهامداران جزء با بورس آشنا نشوند، نمی توان رونق بورس را جدی و پایدار دانست. به این ترتیب فصل نوین فعالیت بورس، از سال 1353، یعنی زمان واگذاری سهام به کارگران و کشاورزان آغاز شد. تا پایان دوره مورد بررسی، حجم معاملات به بیش از 34 میلیارد ریال رسید.

دوره دوم، نیمه دوم سال 1357 تا سال 1368؛ رکود تدریجی و توقف نسبی فعالیت بورس:

با آغاز اعتصابات و مبارزات مردمی که به سقوط رژیم شاهنشاهی انجامید، امنیت سرمایه گذاری به مرور به خطر افتاد و بازار بورس نیز متاثر از شرایط، از دوران اوج خود فاصله گرفت. با پیروزی انقلاب، بسیاری از صنایع و شرکتها ملی شدند و همین امر، معامله بر روی سهام آنها را بی معنی کرد. به این ترتیب، چه به دلیل ملی شدن برخی شرکتها و چه به خاطر تغییر مالکیت شرکتهایی که صاحبان آنها، کشور را ترک کرده بودند، تعداد شرکتهای پذیرفته شده در بورس از 105 شرکت به 65 عدد کاهش یافت. اما مهمتر این که همین تعداد نیز فعالیت چندانی نداشتند. پس، حجم معاملات بورس تا پایان این دوره به 10 میلیارد ریال کاهش پیدا کرد.

دوره سوم، سال 1368 تا 1375؛ شروع برنامه اول توسعه اقتصادی:

اما با پایان گرفتن جنگ، تفکر مسئولین هم تغییر یافت. سازندگی، جایگزین اندیشه اقتصاد دولتی و حمایتی شد و مهمترین حاصل آن، رونق برنامه های خصوصی سازی بود. یکی از عمده ترین فعالیت های دولت در این مرحله، بازگشایی دوباره بورس به معنی اصلی کلمه بود. البته ساده انگاری است اگر همه چیز را به توجه دولت به این بازار نسبت دهیم. سیاستگزاران، خواسته یا ناخواسته، با بی توجهی و در برخی موارد غضب کردن نسبت به سایر بازارهای مالی (به خصوص بازار پررونق ارز)، بورس را رونق بیشتری بخشیدند. بدین ترتیب تا نیمه اول سال 1375، 2,662 میلیارد ریال سهم در بازار بورس تهران مورد معامله قرار گرفت.

دوره چهارم، نیمه دوم سال 75 تا نیمه اول 1380، اوج و فرودی دوباره:

سهامداران قدیمی بورس، یکبار در سالهای 72-1371، رکود نسبی در بازار را به خاطر می آورند. عدم هماهنگی عرضه و تقاضا در بازار، بورس را دچار نوسان مختصری نمود و البته در همان سال به ضرر و زیان عده ای انجامید. اما حجم معاملات در سال 75 نسبت به دوره های پیشین بسیار بالاتر رفته بود. کسانی که به پله های بالای نردبان رسیده بودند ، سقوط آنرا باور نداشتند. برای همین هم، تا سالها بعد، با وجود جبران کاهش تعداد خریداران، هنوز بسیاری از قدیمی ترها وارد گود نشده بودند.

مدت زیادی از رکود بازار که بیش از هر چیز به عدم تعادل عرضه و تقاضا و رشد کاذب قیمت ها مربوط بود، نگذشته بود، که مدیریت کلان کشور نیز در یک انتخابات هیجان انگیز، تعویض شد. هیجان انتخابات، مهمترین اثرش بر بورس، افزایش فاصله زمانی تداوم رکود بود. مردم و سهامداران، تا ماهها پس از آغاز سال 1376، در انتظار انتخاب مردان سیاسی و اقتصادی بودند.

پس از مدتی، مدیریت بورس نیز تعویض شد و طی دوره بلندی، کنترل شدیدی بر بازار حاکم شد. در این دوره (که حتی اخبار منتشر شده در مطبوعات نیز برای هماهنگی با روند موردنظر در بازار، کنترل می شدند)، بورس توانست در فضایی نسبتاً آرام، تعادل خود را به دست آورد. هر چند به مرور، بازدهی بازار از لحاظ مقدار کاهش یافت، اما تداوم و ثبات آن، بیشتر شد و این، مهمترین دست آورد مدیریت جدید این سازمان به حساب می‎آید. حجم معاملات در نیمه اول 1380 (پایان دوره مورد بررسی) ، بالغ بر 3,743 میلیارد ریال شد.

بورس اوراق بهادار و تشکیلات سازمانی اش …

بورس هم مانند هر سازمان دیگری، دارای تشکیلاتی است تا به اداره بهتر آن کمک کند. تشکیلاتی که اسامی ساده و وظایفی پیچیده دارند. سازوکار مرسومی نیز بر این اسامی و وظایف حاکم است که هر چند قدیمی، اما اگر مراعات شود، راهگشا است، در قانون تاسیس بورس اوراق بهادار، برای اداره آن، 4 رکن اصلی در نظر گرفته شده است که عبارت اند از :

شورای بورس:

کسانی که اخبار بازارسرمایه را دنبال می کنند، به یاد دارند که با تغییر مدیریت اقتصادی کشور پس از انتخابات سال 1380، شورای بورس، رسمیت ملموس تر و جلسات آن ، جدیت بیشتری یافتند. تا جایی که شخص وزیر، عضو پنجم این شورا تلقی می‎شود. اما در اصل، این جلسات به ریاست رییس بانک مرکزی و به منظور تصویب آیین نامه های جدید و نظارت بر حسن اجرای آنها تشکیل می‎شود.

هیات پذیرش بورس اوراق بهادار:

وظیفه این نهاد از نام آن پیداست: پذیرش یا حذف اوراق در بورس. کارشناسان این هیئت، زیر نظر قائم مقام بانک مرکزی، وضعیت شرکت موردنظر را با شرایط و ضوابط  بازار سنجیده و برای متقاضیان ورود به بورس، جواز پذیرش صادر و صلاحیت حضور پذیرفته شدگان، را بررسی می کنند.

سازمان کارگزاران بورس:

طبق قاعده تمام بازارهای بورس جهانی، در بورس تهران نیز، خرید و فروش سهام، توسط واسطه هایی به نام کارگزار انجام می‎گیرد. اما این گروه نیز هر چند به صورت مستقل از سازمان بورس، اما دارای ضوابط و تشکیلات مخصوص خود است؛ تا افرادی که به عنوان امین سرمایه های مردم به کار مشغولند ، امین هم باقی بمانند.

هیات داوری بورس:

اما هیچ معامله ای نیست که اختلافی در آن پیش نیاید. در بازار بورس نیز از این موارد بسیار است. هیئت مزبور، حل اختلاف کارگزاران با یکدیگر یا با مشتریانشان را بر عهده دارد. طبیعی هم هست که ریاست این هیئت بر عهده نماینده وزارت دادگستری باشد.

بورس را به چه می شناسند؟ …

اما بورس را به چه می شناسند و عواملی که سازمان بورس را نیز به خود مشغول داشته اند، کدام اند؟ به بیان دیگر، مولفه های اصلی این سازمان چه نام دارند؟

تالار بورس:

هر خرید و فروشی ، به فضایی نیاز دارد تا خریدار و فروشنده در آن جمع شده و بر سر قیمت ها به چانه زنی بپردازند. خرید و فروش اوراق بهادار ثبت شده در بورس نیز در مکانی که آنرا تالار بورس می نامیم و البته در ساعات مشخصی، صورت می‎گیرد. در تالارهای امروزی، تابلویی برای نمایش قیمت سهام و لوازم ارتباطی نظیر تلفن و کامپیوتر و میزی برای استقرار واسطه گران تعبیه شده است.

فهرست رسمی بورس:

نکته مهم آن است که در بورس اوراق بهادار، تنها اوراقی قابل معامله هستند که در بورس پذیرفته شده و نام آنها در فهرست رسمی آن درج شده باشند. یعنی سهام هر شرکت یا ورق ارزشمندی، اول باید از صافی ضوابط سازمان بورس گذشته باشد، تا بتواند در تالاری که گفتیم مورد معامله قرار گیرد. این ضوابط هم برای آن است که خریدار تا حدی بتواند به وضعیت شرکت در بلندمدت اطمینان حاصل کند و لااقل در میان شرکتهای محدودتری به انتخاب بهتری دست بزند. اما در نهایت، تصمیم گیری درست و به موقع است که سرنوشت سود یا زیان سهامدار را معین می‎کند و سازمان بورس تنها می‎تواند از تخلفات موردنظر جلوگیری کند و ضمانت کننده سود سهامداران نخواهد بود.

تابلوی قیمتها:

برای خریداران مهم است که بدانند، مجموعه سهام بورس در هر لحظه از نظر قیمت و تعداد سهام قابل عرضه یا مورد تقاضا در چه وضعیتی قرار دارند. در تالار بورس، تابلوی قیمت سهام، زینت بخش دیوار شده و در هر لحظه، اطلاعات تغییر وضعیت قیمت سهام را در اختیار سهامداران می گذارد. البته تابلوها و صفحات نمایش دیگری هم هستند که برای اطلاع سهامدار از آخرین وضعیت سهام در بازار تعبیه شده اند. به این ترتیب، یک ناظر عادی هم می‎تواند به راحتی جریان روند معاملات را دنبال کند. معاملات هیچ تجارتخانه ای در اقتصاد، این چنین در معرض دید و آگاهی و قضاوت عمومی قرار ندارد. در پایان هر روز هم این اطلاعات برای درج در روزنامه های رسمی کشور، به دفتر آنها ارسال می‎شود.

کارگزاران رسمی بورس:

در بورس، ضوابطی وجود دارد که با وجود سختی، اطمینان سهامداران را از درستی معاملات بازار بالاتر می برند. یکی از آنها، عدم اجازه معامله مستقیم توسط سهامداران است. هر کس که بخواهد سهمی را خرید کند یا آنرا به فروش رساند، باید به «واسطه» معاملات مراجعه کند. این افراد واسطه، که خبره بازار بوده و پس از سالها تجربه، از صافیهای سازمان بورس هم گذشته اند، کارگزار نامیده می‎شوند. بسیاری گمان می کنند که عملیات کارگزاری، کار ساده و کارگزاری شغل راحتی است. اما در اغلب نقاط دنیا، کارگزاران، به دلیل موقعیت خطرناک شغلیشان، زودتر از هر قشر دیگری بازنشست می‎شوند. کارگزاری بورس اوراق بهادار، نوعی خدمات مشاوره به شمار می رود که محتاج هوشمندی، سرعت عمل، صداقت و امانت داری است. وظیفه اصلی کارگزاران خرید یا فروش اوراق بهادار با پایین ترین هزینه است. در اصل، یک کارگزار، نماینده مشتری است و اولین مسئولیت او، اجرای سفارشها و انجام خواسته های مشتری از لحاظ خرید و فروش اوراق بهادار است. به دلیل همین حساسیت فعالیت کارگزاران است که انجمن ملی معامله گران اوراق بهادار، ضوابطی را تعیین کرده است که برای نظارت بهتر به عملکرد این گروه طراحی شده است. با این حال، کارگزاران، به صورت مستقل از سازمان بورس عمل کرده و تنها، تحت نظارت آن می باشند. نظارت بر کار کارگزاران نیز با اطلاعاتی که کمیسیون بورس اوراق بهادار کسب می کند، صورت می‎گیرد.

کارگزاران در ازای خدمتی که برای مشتریان انجام می دهند حقی دریافت می کنند که میزان آن بین هفتاد و پنج صدم درصد در هنگام خرید سهام تا یک و بیست و پنج صدم درصد کل مبلغ سهام مورد معامله در هنگام فروش آن متغیر است.