مقدمه
هنر های دستی تجلی زیبایهایی نشاًت گرفته از ذوق وسلیقه مردمان هردیاری نشاندهنده توجه آنان به پیرامون هزاررنگ ودنیای اطرافشان می باشد . که گاهی سرخوردگیهای روزنده ، گاهی سرخوشیهای حال وگذشه را با آفرینش آثارجاودانی به نمایش گذاشته اند .
هنرسوزن دوزی نیز ازاین هنرها جدانیست وشاید جنبه بدتری آن عمومیت یافتن است که هرزن ودختری درمنطقه دستی دراین هنردارد .
اما آنچه که دراین میان حائز اهمیت است جنبه اقتصادی و اشتغالزائی وهمچنین منبع درآمدی برای خانواده ها می باشد این مقاله نگاهی دارد به نوع فعالیت سوزندوزان بلوچ وآثار مرتبط به آن .
از تمامی عزیزانی که ما را درتهیه ای مقاله یاری نمودند از جمله آقایان : جناب آقای دکتر شهبازی ، جناب آقای دکتر افراخته ، سرکار خانم جهانتیغ ،... تشکر می نمائیم .
تاریخچه صنعت سوزن دوزی
زمان رواج آن بعنوان یک هنر اصیل بطور کلی مشخص نیست اما از آنجایکه سوزن دوزی با طبیعت رابطه ای تنگاتنگ دارد پس می توان آن را درنهاد وسرشت آنها یافت .
هرچند ممکن است دربرهه ای از زمان به علت عدم وجود امکانات ونداشتن توانائی لازم برای بروز دادن نتوان آن رادید اما این دلیل عدم انکار این هنر درآن زمان نمی تواندباشد .
سوزن دوزی هنری است که برگرفته از ذوق وقریحه فرد هنرمند می باشد وهمان طور که بسیاری از شاهکارها ازسرشت ناخود آگاه فرد سرچشمه می گیرد مانند فکر کردن ، اندیشیدن ، میل به کمال رسیدن و... که از همان ابتدا دروجود آدمی می توان یافت سوزن دوزی را نیز باید چیزی مثل اینها دانست اگردرمورد سوزن دوزی به قدری تعمل کنیم آنرا همان فکر ذهنیات می یابیم که زن بلوچ با بهره گیری از روحیه بی غل وغش خود که می توان آن را به دور از همه ناخالصی های جامعه دانست به خوبی وبه زیبایی آن جاذبه ها وآن سنبلها را که به ذهنش خطور می کند و آنها رادردل طبیعت به خوبی حس می کند به عنوان هنر خود به اطرافیان نمایان می کند . سوزن دوزی این هنر پرجذبه رانمی توان به زمان خاصی اختصاص داد اما اگر بخواهیم زمان به فعلیت رسیدن آن را بررسی کنیم شاید درحدود 100 یا 200 سال پیش از ظهور اسلام و آمدن اسلام به ایران مربوط باشد که قومی به نام اسلاوها به ناحیه ای ازبلوچستان آمده ودرآنجا سکنی گزیدند .
این گروه از اسلاوها از طریق جاده ابریشم به این منطقه آمده بودند ( این منطقه درحال حاضر جز خاک پاکستان است ودرمرزافغانستان وپاکستان قراردارد ) این ناحیه را که این گروه برای سکونت خویش برگزیده بودند بعلت اینکه مسیحی بودند وآئین اسلام را قبول نداشتند کافرستان می گفتند که این قوم پرورش کرم ابریشم وبدست آوردن نخ از پیله های ابریشم و استفاده از آن را درپارچه بافی و سوزن دوزی به زنان بلوچ آموختند .
قبل ازرواج پارچه خارجی این منطقه از نظر تامین لباس وپارچه خود کفا بود که به افراد متخصص این کار جولاهک می گفتند که زنان بلوچ با ظرافت کاریهای خاص خود هنر سوزن دوزی را رواج می دادند که درکنار زنان مردان نیز به نوبه خود دراین امر یاری می رساندند .
کارهای سخت وخشن این هنر را مردان وکارهای ظریف را زنان بر عهده داشتند .
پنبه رستن از زنان وبافتن از مردان ، اجرای نقشه ها برروی پارچه از زنان وفروش برعهده مردان بود . سوزن دوزی آنچنان با زندگی زنان بلوچ آمیخته که درهرجای دنیا سوزن دوزی را با زن بلوچ وزن بلوچ را با سوزن دوزی می شناسند .
سوزن دوزی این هنر پرمباهات بلوچ بعلت زیبایی وشهرتی که پیدا کرده است خوشبختانه فقط محصوربه این منطقه نمی باشد بلکه آوازه آن فرسنگها فراتر از اینجانیز رسیده است وخودرا به صورتهای متفاوتی نشان داده است . بطوریکه حتی در بین افرادی که قدرت آن را نداشته باشند تا پی به آن رموزی که در تار و پود آن وجود دارد ببرند اما از همان ظاهر زیبا و جذاب آن نهایت استفاده را خواهند برد.
ابزار کار
سوزن دوزی هنری است که هنر مند برای خلق اثر خود به ابزار کم وابتدایی نیاز دارد که می تواند به راحتی آنان رافراهم کند که درهر خانه ای یافت می شود . وزن بلوچ با حداقل امکانات یکی از برجسته ترین هنرهای ایران را به نمایش می گذارد .
ابزارهای ساده وابتدائی این هنرعبارتند از :
1- سوزن
2- قیچی
3- انگشتانه
سوزن که از گویش محلی به آن سوچن می گویند نقش آن درسوزن دوزی بسیار مهم است واندازه و نوع آن به نوع کار ، دوخت وپارچه مورد نظر بستگی دارد واز آنجا که نقشها باهم تفاوت دارند سوزندوز سعی می کند ابزارکار با نوع کار هماهنگی لازم را داشته باشد . وبرای انواع دوختها از انواع سوزنهای نازک و کلفت استفاده می کنند که بستگی به ظرافت ، نوع دوخت ونقشی که می خواهد پیاده کند دارد بطوریکه هرچه سوزن نازک تر باشد می تواندبه ظرافت کار کمک کند .
قیچی که به آن مقراض گفته می شود یکی دیگر از ابزارهای بکار رفته درسوزن دوزی است ونقشی که می تواند داشته باشد این است که به وسیله آن پارچه هارا به اندازه های مناسب کار درمی آورد . وهمچنین برای برش نخ نیز از آن استفاده می شود .
انگشتانه یا شستی که آنرا به عنوان محافظ انگشت بکار می برند می تواندخیلی موثر باشد که سوزن دوزان خبره بیشتر از آن استفاده می کنند وافرادی که تازه می خواهند سوزن دوزی را فراگیرند زیاد وابستگی به آن ندارند . وشاید دلیل این باشد که افرادخبره به دلیل تبحر وتجربه ای که دارند خیلی سریع عمل می کنند وهمین سرعت باعث می شود که سوزن با شتاب بیشتر ی با دست آنان برخورد کنداما در افراد تازه کار به علت تمرکز ودقت زیاد باعث می شود کند پیش روند کمتر نیاز به انگشتانه پیدا می کنند .
مواد اولیه
از آنجاکه برای ایجاد هرهنری نیاز به مواد اولیه ایست سوزن دوزی نیز به عنوان یک هنر به موا د اولیه ای نیاز دارد . برای طرح سوزن دوزی از پارچه ونخهای رنگی که مواد اولیه را تشکیل می دهند استفاده می شود . نخهای مورد استفاده از جنس ابریشم وپنبه است که بیشترین نخ مورد استفاده نخ پنبه ای می باشد که به راحتی می توان آنرا دربازار از واسطه ها دریافت کرد نخ پنبه انواع مختلف داردکه به علت همجواری با پاکستان بیشترین استفاده از نخهای پنبه ای وارداتی پاکستان می باشد . وعلاوه برآن از نخهای مرقوب دمسه نیز استفاده می شود . از نخ ابریشم بیشتر درگذشته استفاده می شد که امروزه به علت کمیابی آن وگران قیمت بودنش کمتر مورد استفاده قرارمی گیرد . وهمچنین کارگاههای تحت پوشش سازمان صنایع دستی از نخ ویسکوز دولا که درمرکز استان رنگ آمیزی می شود استفاده می کنند . نخهای بکار رفته درسوزن دوزی بصورت مختلف ومتنوع انتخاب می شوند که بیشتر از نخ های برنگ تیره استفاده می شود . 80% آنهارا رنگها ی قرمز تشکیل می دهد .
سوزن دوز علاوه بر نوع نخ ورنگ انتخابی آن برای خلق اثر خود به ماده اولیه دیگری که پارچه است نیز نیاز دارد .
واز آنجائیکه پارچه نقش مهمی درایجاد طرح ونقش دارد هنرمند باید دقت لازم برای انتخاب پارچه موردنظرراداشته باشد چون برای هر نوع دوختی از پارچه مخصوص به آن دوخت استفاده می شود . مبنی این پارچه ها غالبا کتان وپنبه است که جنبه واردات داشته و از خارج ( پاکستان ) به استان وارد می شوند . از آنجائیکه که درسوزن دوزی بلوچ ، نقشها براساس شمارش تاروپود انجام می گیرد وهیچ طرح اولیه ای برروی پارچه پیاده نمی شود وهمه طرحها ذهنی است پارچه انتخابی باید دارای تاروپودی منظم وکاملا عمود برهم باشدوبراین اساس پارچه ها به دونوع درشت بافت وریز بافت تقسیم می شوند .
چون همه نقشها از لحاظ ظرافت ودرشتی به یک اندازه نیستند .بیشتر برای دوختهای ظریف وپرکار از پارچه های نخی گاندی با عرض 120استفاده می شود که بعلت بافت ریزی که دارند نوع دوخت برروی آنها ظریف تر می شود .
استفاده از پارچه های ریز بافت درگذشته بیشتر بودکه امروزه جای آنها را پارچه های نامرغوبی که کارهنرمند را راحت ترکرده است گرفته که این پارچه ها تور مانند بوده ونقشی که برروی آنها بکار برده می شود به ارزشمندی گذشته نیست واز ارزش کمتری برخوردار است پس نوع بافت پارچه عامل اصلی قیمت گذاری آن محصول محسوب می شود اگرپارچه ریز بافت ونخ بکار رفته ابریشم ( نازک) باشد ارزش آن به مراتب بیشتر از محصولات نامرغوب ودرشت بافت است .
نحوه تولید
سوزندوزپس از آماده کردن مواد اولیه وابزار کار پارچه را که بعنوان ماده اولیه ای محسوب می شود را به اندازه های مناسب درآورده ونقش مورد نظر را برروی آن می دوزد .
ابتدا طرح کلی را با یک رنگ برروی آن پیاده می کند سپس فواصل بوجود آمده را براساس نقش مورد نظر با نخ های متفاوت رنگی پر می کند . میان کار وکم کار که نوع کار محسوب می شوند دراین مرحله مشخص می شود اما نحوه دوخت همه نقشها به این صورت نیست مثلا بال مدک که نوعی نقش است بدون اینکه اول طرح را با یک رنگ مشخص کنند سپس آنرا با رنگهای دیگر شکل دهند بترتیب رنگها بصورت کامل دوخته می شود نوع سوزندوزی مانند نوع نقش درهر منطقه ای متفاوت است بطوری که دربرخی مناطق انفرادی ودرجاهایی مانند ایرندگان بصورت گروهی ودسته جمعی عمل شود .
درنوع گروهی که بصورت های متفاوتی می تواند باشد ممکن است هرزن یک قطعه از پارچه را انتخاب کند وبدوزد ویا هرنقش ورنگی برعهده یکی قراربگیرد که درگویش محلی به این عمل دسته جمعی حشرگفته می شود .
منظور از پرکار ، کم کارومیان کار که گفته شد این است که اگرتمام پارچه موردنظر سوزندوزی شود پرکاراست ولی اگر بیشتر قسمتهای پارچه سوزندوزی شود اما فواصلی هرچند کم هم باقی بماند نوع دوخت میان کار است ولی اگر فواصل باقی مانده زیاد باشد نوع کم کار را تشکیل می دهد .
مدت زمان
از آنجائیکه سوزن دوزی هنری است که تنهابوسیله دست انجام می گیرد وبرای تولید آن از هیچ وسیله یاتجهیزات دیگری استفاده نمی شود مسلما برای تولید آن مدت زمان زیادی لازم است که البته به نوع دوخت ، نوع طرح ، مهارت فرد ، تولید انفرادی یا گروهی بستگی دارد .
نوع دوخت: سوزندوز برای هریک از انواع پرکار ،میان کاروکم کار زمان یکسانی را صرف نمیکند وهمه دیر یا زود انجام نمی گیرند پس درتعیین مدت زمان لازم هر یک از انواع آنها موثر است .
نوع طرح
با توجه به طرح اجرایی زمانی که بکار می رود بستگی به سادگی یا سختی آن طرح دارد که برای برخی از طرحها زمان کم وبرای برخی دیگر زمانی زیادی لازم است .طرحها همچنین براساس کوچک یا بزرگ بودنشان مدت زمان خاصی را به خود اختصاص می دهند .
مهارت فرد
مهارت فردکه تند یا کند عمل کند بسیار مهم است هرچه فرد مهارت بیشتری داشته باشد به همان اندازه می تواند با سرعت بیشتری عمل کند .
تولیدانفرادی و گروهی قطعا به لحاظ زمانی متفاوت خواهند بود بطوری که هرچه تعداد افرادی که می خواهند با هم کار کنند بیشترباشد به میزان تولید نیز زودتر انجام خواهدشد .
جنس پارچه ونخ نیز موثر است بطوری که هرچه پارچه ریز بافت ترباشد ونخ بکار رفته نیز ابریشم ونازک باشد برای دوخت آنزمان بیشتری لازم است تا اینکه پارچه ونخ از جنس کلفت ونامرغوب انتخاب شوند. یک سوزندوز دریک ساعت برای هر یک از انواع پرکار میان کاروکم کار می تواندبترتیب 10 سانتیمتر مربع پرکار ،35 سانتیمتر مربع میان کارو50 سانتیمتر مربع کم کار بدوزد .
فروش ( بازار)
شاید بتوان گفت که سوزندوزی بعنوان یک هنر آنطور که باید وشاید ارز ش وجایگاه خودرا نیافته است بطوری که تا چند سال پیش بعنوان یک نوع فعالیت نوعی بشمار می رفت واز اهمیت ناچیزی برخوردار بود برای رفع این مشکل می توان با یک مدیریت صحیح امکانات ومنابع بیکاری را تاحد زیادی میان زنان ومردان کاهش داد.
همچنین بازاریابی آن درکشورهای اروپایی – آسیایی وآفریقایی مهم ترین بخشی است که درتولید فراورده های سوزندوزی باید به آن توجه کرد که متاسفانه عدم گسترش تولیدات سوزندوزی به بقیه نقاط ایران وجهان از ضعفهای قابل توجه این هنر به حساب می آید .
درحال حاضر بیشترین بازار برای پوشاک محلی می باشد که بعلت عرضه زیاد ارزش آن پایین آمده وقیمت ناچیزی برای آن پرداخت می شود .
درجاهایی هم که تقاضا ها غیر بومی است واسطه ها بخاطر عدم اطلاع سوزن روزان از ارزش واقعی آنها قیمت بسیار کمی به تولید کننده ها می پردازند وبیشترین سود نصیب خودشان می شود با ایجاد شرکتهای سهامی که سهامد اران از خود تولید گان باشند می توان به صادرات گسترده پرداخت وبا پرداشتن سود بطور عادلانه بین عرضه کنندگان انگیزه بیشتری درآنها برای عرضه بیشتر ایجاد نمود .
دریک تقسیم بندی کلی می توان مراکز زیررا برای فروش تولیدات سوزندوزی نام برد .
1- فروش درمحل :
فروش درمحل مختص فراورده های محلی که زینت بخش لباس زنان بلوچ است مانند جیب ، سرآستین وپیش سینه می باشد که فروش درمحل ممکن است بصورت مبادلات با کالاهای دیگر یا مواد غذایی صورت گیرد که مسلما به اررشی خیلی کمتر از ارزش واقعی آن فروخته می شود که این به وضعیت بد اقتصادی واجتماعی استان مربوط می شود وتا زمانی که نارسای هایی از این قبیل ول نگردد نوسانات قیمت تابع عرضه تقاضا نخواهد شد
2- فروش درمراکز شهری :
فروش درمراکز شهری ،تولیداتی همچون سجاده ، دستمالهای تزئین شده ، نوارهای مانتو و... را شامل می شود که از آن حالت محلی بیرون آمده وفراورده های محلی کمتر مورد نقاضاست
3- فروش درشهرستانهای مختلف کشور:
شهرستانهایی که همچون مراکز فروشی داشته باشند بسیار اند که که فروشگاهها ی سازمان صنایع دستی مهم ترین این مراکز به شمار می روند .
4- فروش درخارج از کشور :
همانطور که گفته شد سوزندوزی هنری است که درسایر کشورها جایی برای خود باز نکرده است سازمان صنایع دستی هم بعلت عدم تقاضا ی بازاردرخارج از کشور اقدام قابل توجهی درای زمینه انجام نداده است با این حال کشورهای حوزه خلیج فارس ، پاکستان وهندوستان و کشورهای اروپایی را می توان محل فروش نام برد .
نقش وطرح
نقش وطرح که رکن اساسی درسوزندوزی به شمارمی آید برای هر دوره سند هویتی است که معمولا از نسلی به نسل دیگر منتقل می شود .
زنان بلوچ ممکن است براساس نوع سلیقه وتجربیات خود درنقوش تغییراتی بوجود آورند ونقوش را کم وزیاد کنند اما اصل آن ودرواقع هویت آن نقش هرگز از بین نمی رود .
سوزن دوز نقوشی را که بکار می برد بدون اینکه قبلا طرحی برای آنان ایجاد کند با نهایت ظرافت برروی پارچه می آورد که برای ایجاد نقش بیشتر سعی می شود از عناصر بی جان طبیعت استفاده شود تا نقشهایی مانند نقش انسان وحیوان واین شاید بعلت ایمان واعتقاداتی استکه مردم بلوچ به آنها پایبند هستند اعتقاداتی که آنها را بیشتر برای تعیین نقش به سوی اشکالی سوق می دهد که با فرهنگ ومذهب آنها منافات نداشته باشد . تا حد امکان سعی می شود از نقوش هندسی استفاده شود اما با وجود همه اینها باز هم نقوشی که بیانگر نقش انسان حیوان وگیاه باشد را می توان درآثار هنر برخی از هنرمندان مشاهده کرد.