خلاصه:
ش50 (آذر45): 18-21. کتابخانه های ایران درقرن اول اسلامی: نقش فرهنگ و تمدن ساسانی درپیشبرد تمدن اسلامی، چاره‌جویی‌های ایرانیان جهت حفظ آثارواسناد فرهنگی خود پس از حمله عرب، اختراع و استخراج خط "فیرآموز" ، نسخ وثلث توسط ایرانیان، حکومتهای ملی ایرانی درقرون اولیه اسلامی، معرفی کتابخانه‌های قرون اولیه اسلامی ازآغاز قرن دوم تا ششم هجری (جمعأ شش کتابخانه از 1تا6).
تاریخچه ی کتاب و کتابخانه در ایران
رکن الدین همایونفرخ
کتاب خانه های ایران در قرن اول اسلامی
قسمت اول این مقالات به صورت کتاب جداگانه تحت عنوان «کتاب و کتاب خانه های شاهنشاهی ایران» از طرف وزارت فرهنگ و هنر به مناسبت هفته کتاب انتشار یافته است و اینک بخش دوم آن آغاز می گردد.
چنانکه در بخش اول سرگذشت، گذشت و در این بخش نیز خواهد آمد کشور ایران یکی از کشور های انگشت شماری است که کتاب خانه های عظیم آن شهرت جهانی داشته است و آنچه نویسنده این سطور را به تنظیم و تحریر و تألیف تاریخ کتاب خانه های ایران برانگیخت انکار و فراموشی و نسیانی است که نویسندگان عرب و غرب را در باره کتاب خانه های ایران دست داده است!
دانشمندان عرب را در باره کتابخانه های اسلامی به طور اختصاصی به تحقیق پرداخته و آثاری نشر داده اند لیکن با کمال تأسف و تعجب بایدگفت در آثار خود متذکر کتابخانه های بزرگ ایران نشده اند و وجود انها را در طی تاریخ گذشته ندیده و نشنیده گرفته اند.
محققان غرب را نیز به پیروی از دانشمندان و محققان عرب را همه جا با اختصار و احیاتاً به سکوت و خاموشی برگزار کرده اند.
جرجی زیدان مورخ مصری که در باره ایرانیان دچار تعصب و تجاهل شدید است و به علت همین تعصبات خشک دچار گمراهی مسخره آمیز و شگفت انگیز شده است 1 در کتاب آداب اللغه2 که سخن از کتابخانه های جهان به میان آورده نامی از کتابخانه های معروف بیش از اسلام ایران نبرده است بدیهی است او، نه می خواسته و نه میتوانسته چنین شهامتی دور از تعصب داشته باشد که با توصیف و بیان کتابخانه های عظیم ایران در دوران باستان و انهدام و نابودی آن به دست عمر خلیفه اسلامی و سرداران او این ننگ وحشتناک تاریخی را به دست عرب صحه بگذارد.
غافل از این که حقایق تاریخی را هیچ گاه نمی توان مکتوم نگاهداشت و جهان را از آن بی خبر اگر از چشم ایشان مکتوم باشد اما از دید جهانیان پوشیده و پهنان نمی ماند.
فرید وجدی مصری مؤلف دائره المعارف اسلامی 3 با آنکه در دائره المعارف خود از کتاب های جهان یاد کرده و آنها را بر شمرده است لیکن متذکر هیچ یک از کتاب خانه های دوران بیش از اسلام ایران نشده است ، این تجاهل و تعصب نه تنها دامنگیر محققان معاصر عرب را کریده و با کمال تأسف و تأثر باید گفت که محققان و مورخان گذشته عرب نیز دستخوش این تعصب و تجاهل بوده اند مانند: ابن خلدون، ابن اثیر، بستانی.
محققان گذشته عرب همه معتقدند که تمدن اسلانی در علوم اعم از نقلی و عقلی به کمک فکری و قلمی ایرانیان نمو یافته و رونق گرفته است، لیکن با یک چنین اعتراف باز در باره کتابخانه های ایران که مرجع مراجعه دانشمندان و دانش پژوهان عرب هم بوده است خاموشی و سکونت را مرجح شمرده اند!
متأسفانه دیده می شود که ملل عرب را زبان غالباً کوشیده اند از مفهوم واقعی اسلامی به نفع خود من غیر حق و واقع سوء استفاده کننده و آن را به نحوی خاص توجیه سازند می بینیم در پاره ای از مواقع تمدن اسلامی، به صروت تمدن عربی تعبیر می شود و تغییر شکل و ماهیت میدهد وملل خاصی می کوشند تحت لوای این شعار از آن بهره برداری شکنند. این جاست که برما واجب است حقایق را بازگو کنیم و بیش از این سکوت را جایز نشماریم زیرا همین سکوت سبب گردیده که حتی دانشمندان غرب هم در اشتباه افتند و بسیاری از حقایق را واژه گونه در آثارشان نشان بدهند ، هم چنان که پروفسور ادوارد برون در باره کتابخانه های ایران پیش از اسلام سخنی نگفته و به سکوت گذرانده است.
حقیقت این است که تمدن اسلامی مدیون و مرهون تمدن درخشان و پیش رفته ایران بوده است. مستشرق شهیر پروفسور اینوستر انیسف4 در کتاب معروف خود بنام تأثیر ادب ایران در فرب به تفصیل در این مورد به تحقیق پرداخته و بشایستگی از عهده بر آمده است.
گوستاولوبون فرانسوی نیز در کتاب تمدن اسلامی صریحاً به کرات متذکر این نکات شده است مکتوم ماندن این حقایق و مسکوت گذاشتن این دقائق درباره کتابخانه های ایران موجب شده است نویسندگان بیگانه از عمق ریشه و عظمت نبوغ فکری ایرانیان غافل بمانند و گاه بیگاه مطالبی دور از حقیقت بنویسد. با بیان این مقدمه ارزش تحقیق درباره کتابخانه های ایران بر ما مشهود می افتد.
ایرانیان پس از تسلط اسلام در قرن اول هجری برای نجات آثار و اسناد و گنجینه های فکری و ذوقی خود به چاره پرداختند و نخستین گامی که در این راه برداشتند اختراع و استخراج خط فارسی از خط راس سهریه بنام خط پیرآموز بود. ایرانیها با این خط نو بنیاد نخست به نوشتن قرانها پرداختند تا راه عیبجویی و و مخالفت عربها را بر این خط ملی ببندند زیرا سوزانیدن قران بنام زندقه و کفر امکان نداشت، با این راه و با این چاره جویی خردمندانه توانستند طی مدت شصت الی هفتاد سال به رواج خط پیر آموزی توفیق یابند و آنرا جزو خطوط اسلامی بقبولانند پس از اینکه خط پیرآموز بنام خط خط اسالمی پذیرفته شد و خوشبختانه ابتکار ابن مقله ایرانی با استخراج خط نسخ و ثلث از آن موجب گردید که اعراب نیز خط خود را از کوفی بدان مبدل سازند و با این ترتیب بیش از پیش خط پیرآموز و نسخ نضج گرفت و کتابهای علمی و ادبی با این خط نوشته شد و میتوان گفت از آغاز قرن دوم هجری در ایران کتابهای علمی و ادبی نوشته شده است و کتابخانه ها بنیاد گردید. نزدیک به همین زمان است که در ایران پایه های حکومتهای ملی نیز گذاشته شده است. طاهریان در خراسان و صفاریان و سپس سامانیان و دیلمانیان در عرصه حکومت ایران ظاهر شده اند. اینک به معرفی کتابهای این دوران می پردازیم.
1 کتابخانه ابوالوفای همدانی
در شرح حال حبیب ابن اوس طائی معروف به ابی تمام که از شاعران شهیر عرب است5 آمده است که 6 به دعوت عبدالله بن طاهر به ایران آمد وچون آمدن او به زمستان سخت مواجه شد ناچار گردید که در همدان بماند. خود او می گوید که در همدان در منزل ابو الوفا بن سلمه بسر می بردندو در طی مدت اقامت در همدان از کتابخانه عظیم او استفاده کرده و کتاب دیوان و حماسه را که در آن آثار سیصد تن از شعرا شهیر عرب را آورده تألیف کرده است.
قطعاً در کتابخانه ابوالوفای همدانی بیش از سیصد جلد کتاب از دیوانهای شعرای عرب وجود داشته است که ابی تمام توانسته با انتخاب از سیصد دیوان کتاب معروف خود را تألیف کند. مسلم است که قبل از سنه 200 هجری کتابخانه ابوالوفای همدانی در همدان وجود داشته و به همین قیاس می تواندریافت که در دیگر شهرهای مهم ایران دانشمندان و معاریف کتابخانه های معتبر و مهم داشته اند. خاصه در بلخ و بخارا مرو نیشابور قم ساوه که این شهرها همه از مراکز مذهبی نیز بوده است.
2 کتابخانه بهاءالدوله دیلمی
به نوشته مقدسی در احسن التقاسیم 7 بهاءالدوله دیلمی کتابخانه بزرگی داشته است و عظمت این کتابخانه را از اینجا می توان دریافت که ابن بواب معروف مدتها کتابداری آن کتابخانه را بر عهده داشته است.
3 کتابخانه عضدالدوله دیلمی در شیراز
کتابخانه عضدوالدوله دیلمی در شیراز یکی از بزرگترین کتابخانه های بزرگ و شهیر ایران بوده است، این کتابخانه را باید نخستین کتابخانه ای دانست که کتابهای آنرا بر حسب موضوع ونام و نام مؤلف طبقه بنددی کرده و هر علم و دانشی را در اوتاق مخصوصی نگاهداری می کردند و برای هر علم و دانشی فهرستی بر اساس موضوع و نام کتاب و نام مؤلف ترتیب داده بوده اند. مقدسی خود این کتاب را دیده بوده است او می نویسد: در کتابخانه عضدالدوله از هر کتابی که تا آن زمان تألیف و تصنیف یافته بود نسخه ای نگاهداری می شد و کتابهایی نیز وجود داشته که به خط مؤلفان و مصنفان آن بوده است.
4 کتابخانه عباد الدوله دیلمی
از بشاری روایت کرده اند که گفته است 8 عباد الدوله دیلمی نیز در شیراز کتابخانه ای معتبر و بزرگی تریتیب داده بود که نزدیک کاخ سلطنتی او جای داشته.
با توجه به اینکه عباد الدوله دیلمی از سال 322 –338 درشیراز حکومت می کرده و فرمان میرانده است قدمت کتابخانه او نیز آشکار می گردد.
5 کتابخانه نوح بن منصور سامانی
دودمان سامانیان در ماوراءالنهر از حامیان و دوستاران دانشمندان و ترویج ادب و فرهنگ فارسی بوده اند. ابن سینا در شرح حال خود شمه ای از عظمت و بی نظیری کتابخانه نوح بن منصور آورده است که در اینجا عیناً نقل می کنیم.
«…سپس روزی از او (نوح بن منصور) دستور خواستم که به کتابخانه شان بروم و آنچه که از کتابهای پزشکی درآنجا هست بخوانم و مطالعه کنم، پس مر ا دستوری داد و به سرای اندر شدم که خانه های بسیار داشت و در هر خانه ای صندوقها کتاب بود که روی هم انباشته بودند، در یک خانه کتابهای تازی و شعر و در دیگری فقه و بدین گونه در هر خانه ای کتابهای دانشی، پس بر فهرست کتابهای اوایل نگریستم و هر چه از آنها را که بدان نیاز داشتم خواستم و کتابهای یافتم که نام آنها به بسیاری از مردم نرسیده بود9.
ابن اصیبعه در طبقات الحکما و ابن خلکان نیز از کتابخانه نوح بن منصور سامانی یاد کرده اند.
کتابخانه سامانیان شهرت جهانی داشته است ابن سینا مدتها در آن کتابخانه به مطالعه پرداخت و همین موضوع دست آویزی به دست مخالفان او داد و برای آنکه این سینا را متهم سازند به کاری دست یازیدند که شنیع تر از آن به تصور نمی آید و آن اینکه کتابخانه را به آتش کشیدند و طعمه حریق ساختند و شهرت دادند که ابن سینا به عمد و قصد کتابخانه را سوزاند تا دانشهای منحصری که در آن بود و دیگران بر آنها آگاه نشوند و آن علوم تنها بر ابن سینا مکشوف باشد!!