مقدمه
زنبور عسل شاید تنها حشره اهلی جهان باشد که انسان نتواسته است در نوع زندگی آن تغییری ایجاد کند زنبور عسل به صورت اجتماعی زندگی می کند. هر یک از اجتماعات زنبور عسل در محیطی بسته به نام کندو به سر می برند و افراد ساکن در هر کندو همچون جوامع بشری به طبقاتی تقسیم می شوند و هر طبقه انجام وظایف خاصی را به عهده دارد.
کارگران زنبوران ماده ای هستند که در اثر تغذیه خاص در مراحل نوزادی و شفیره ای که به وسیله کارگران بالغ اعمال می شود دارای دستگاه تولید مثل با رشد ناقص هستند. کارگران تمامی کارهای داخل و خارج کندو را بر عهده دارند از قبیل جمع آوری غذا، پرورش نوزاد، محافظت و نگهبانی کندو در مقابل مهاجمین، نظافت، ساختن شان و ...
زنبوران نر تنها افراد ذکور کلنی هستند وکاری جز بارور کردن ملکه ندارند. غذای این زنبوران بوسیله کارگران داده می شود.
ملکه زنبور ماده ای است با دستگاه تناسی کاملا تکامل یافته که به عنوان یک ماشین تخم گذاری انجام وظیفه می کند و ژنوتیپ او ژنوتیپ همه افراد کلنی را تا حد زیادی مشخص می کند. ملکه ها به تنهایی قادر به تشکیل کلنی و حتی تغذیه خود نیستند. زنبوران عسل در تغلیظ شهد مهارت زیادی دارند و این عمل را به قدری دقیق انجام می دهند که شهد تغلیظ شده (عسل) غیر قابل فساد می شود، زنبوران عسل حجره های پر شده از شهد تغلیظ شده را بالایه ای از موم می پوشانند تا از هر نوع آلودگی درامان بمانند و در زمان نیاز بتوانند ازعسل ذخیره شده استفاده کنند. البته برخلاف تصور عموم که سودآوری اقتصادی زنبور عسل را فقط در تولیدات مستقیم آ ن جستجو می کنند، باید اذعان نمود که تولیداتی نظیر عسل، موم، ژله شاهانه و گرده در مقایسه باسود آوری زنبور عسل از جنبه گرده افشانی قابل مقایسه نبوده و تولیدات ذکر شده حداکثر 20% ارزش اقتصادی زنبور را شامل می شوند و 80% درصد سودآوری زنبور عسل مربوط به گرده افشانی گیاهان گلدار برای بدست آوردن محصولی خوب و مرغوب از محصولاتی نظیر درختان میوه، آفتابگردان، سویا، کلزا و ... است. همچنین در بذرگیری از گیاهان علوفه ای دگرگشن مانند یونجه، اسپرس وانواع شبدرها وجود زنبور عسل کاملا ضروری است.
بالاخره ضروری است که بدانیم پرداختن به زنبور عسل بدون توجه به اعضای زیادی آن یعنی مادرهای خوب و متناسب با شرایط محیطی و اب و هوایی آن، کار بیهوده ای خواهد بود. اصلاح نژاد زنبور عسل از قدم های مهم در اقتصادی کردن این ضعف می باشد. برای اصلاح نژاد هر توده زنبور عسل داشتن برنامه های به نژادی بر اساس پارامترهای ژنتیکی از مهمترین ابزار می باشد.
معرفی ملکه زنبور عسل و خصوصیات رفتاری آن
ملکه قلب کلنی است زنبورداران حرفه ای معتقدند که تهیه ملکه های خوب و نگهداری از آنها کار مشکلی است. این موضوع به ویژه به دلیل ضرورت داشتن کلنی های پرجمعیت و قوی و کوتاه بودن فصل استحصال عسل اهمیت دارد. همچنین زنبورداران معتقدند که ملکه های پرورش یافته محلی بهتر از ملکه های وارداتی هستند.
ملکه انواع مختلفی دارد و اختلاف بین انها از چگونگی تغذیه و رفتار با آنها در دوره لاروی ناشی می شود. در حالیکه زنبورداران تفاوت اندازه ملکه را مد نظر قرار می دهند، محققین تعداد تخم های یک ملکه را ملاک قرار می دهند. در کلنی زنبور عسل ملکه علاوه بر وظیفه تخم گذاری، ترشح فرمون هایی را به عهده دارد که با پخش این مواد نظم اجتماعی در کندو را سبب می شود. دانش ما هنوز از ماهیت و نوع مواد مترشحه از ملکه که باعث ایجاد یک سلسله رفتارهای خاص در بین زنبورهای یک کلنی می شود، ناقص است و در این مورد نیاز به تحقیقات بیشتری است. اما می دانیم که ترشح برخی مواد شیمیایی توسط ملکه عامل نظم اجتماعی در درون کندو می باشد. هر کلنی زنبور عسل دارای یک ملکه است وغیر از این حالت، یعنی حالات دو ملکه ای و سه ملکه ای حالت استثنا هستند. ملکه معمولا عمری طولانی تر نسبت به سایر اعضای کلنی دارد و می تواند دو تا پنج سال زندگی کند ولی طول عمر ملکه بیشتر از پنج سال نادر است.
در زنبورداری تجارتی معمولا ملکه ها هر یک تا دو سال یکبار عوض می شوند. طولانی تر بودن عمر ملکه در مقایسه با زنبوران کارگر مزرعه رو، به احتمال بسیار قوی به دلیل تغذیه ملکه از مواد مغذی تر کندو، داشتن یک زندگی آرام و پراستراحت در مقایسه با فعالیت شدید زنبوران کارگر است.
نکته دیگر اینکه زنبوران کارگر و ملکه از لحاظ جنسی همگی ماده اند واز لحاظ ژنتیکی بین آنها هیچ تفاوتی وجود ندارد. قرارگرفتن هر یک از لاروهای ماده در حجره مخصوص ملکه و پرورش خاص آن لارو با غذای مخصوص (ژله شاهانه یا ژله سلطنتی) سبب تبدیل آن لارو به ملکه می شود. این وضعیت به زنبورداران اجازه می دهد تا با انتقال لارو یا تخم هایی که در حجره های کارگری وجود دارند به حجره ای که مصنوعا برای ملکه می سازند و بعدا در کندوهای بدون ملکه قرار می دهند، ملکه های زیادی پرورش دهند.
در عمل پیوند زدن Grafting ، از لاروهای ماده باسن کمتر از 3 روز استفاده می شود. هر چه سن نوزادی که برای ملکه شدن انتخاب می شود کمتر باشد بهتر است. معمولا نوزادانی که سن آنها بیشتر است، وقتی تبدیل به ملکه شدند، ممکن است صفات کارگری بروز دهند و پس از یکی دو ماه تخم گذاری آن ها قطع شود.
تاریخچه پرورش ملکه
در حدود دو قرن پیش در سال 1761 شیراچ اعلام کرد که زنبوران عسل می توانند از نوزاد کارگر، ملکه بوجود آورند. یک قرن بعد، دو زنبور دار دیگردیویس در 1874 و لارچ در 1876هر کدام اعلام کردند که در پیوندزدن حجرات ملکه موفق شده اند. لارچ کلمه پیوند را به معنی جابجا کردن نوزاد کارگر به حجره های فنجانی شکل ملکه به کار برد.
مدتی بعد در 1887 هنری الی و دولتیل اولین روش تجاری تکثیر و پرورش ملکه را ابداع نمودند. این دو محقق اولین کسانی بودند که تکنیک های پرورش و ابزار کار را توسعه دادند و زنبوران کارگر را بر آن داشتند که حجرات کارگری را بزرگ کرده و تعدادی از نوزادان کارگر منتخب را با دادن غذای کافی به ملکه تبدیل کنند. بعدها پرورش ملکه توسط افراد دیگر مورد تجدید نظر کلی قرار گرفت و تکمیل شد.
هدف از پرورش ملکه
عملکرد کلنی های زنبور عسل بیش از هر چند وابسته به نژاد و ترکیب ژنتیکی ملکه آنها است و بدیهی است برای دست یابی به نژاد مناسب منطقه باید برنامه های انتخاب و اصلاح نژاد و حفظ نژاد از بین توده های هر منطقه انجام گیرد. با عنایت به این مطلب وجود واحدهای تولیدی ملکه زنبور عسل که هدف اصلاح نژاد و انتخاب و تکثیر لاین های بدست امده را دنبال می کند ضروری است.