مقدمه
در کشور ما به صنعت مونتاژ و بسته بندی و در کل به صنایع تبدیلی چندان توجهی نگردیده است. اما با تغییر دیدگاههای در سالهای اخیر به بسته بندی کالاهای تولید داخل تا حدودی توجه شده است. در گذشته شاهد موارد بسیاری بوده ایم که با وجود اینکه کالاهای داخلی و خارجی در بسیاری از بخشها دارای کیفیت همسان بوده اند، اما به علت بسته بندی ضعیف تولیدات داخلی، توانایی رقابت در مقابل کالاهای خارجی را نداشته اند. لذا به همین دلیل توجه بیشتر به این امر، ضروری به نظر می رسد.
باید توجه داشته باشیم که صنعت تبدیلی همواره برای کشورهای توسعه یافته به عنوان برگ برنده ای بوده است که در طول زمان از شکلی به شکل دیگر، از کالائی به کالای دیگر تغییر یافته یعنی همواره تغییر چهره داده اما ماهیت و اصل موضوع پابرجا بوده است. در طول تاریخ شاهد این قضیه بوده ایم که کشورهای در حال توسعه همواره تولید کننده و صادر کننده کالاهای اولیه بدون انجام کار مفید بر مواد خام و بدون ایجاد ارزش افزوده ای بر روی آنها بوده اند. این کشورها در عین حال، برای صدور کالاهای فوق، خصوصاً محصولات کشاورزی به علت امکان فاسد شدن آنها، با مشکلات عدیده ای مواجه بوده اند. چرا که بخش حمل و نقل، انبارداری، بارگیری، بسته بندی و . . . آنها با مشکلات فراوانی همراه بوده است و به همین دلیل بسیاری از محصولات فوق فاسد شده و از بین رفته اند.
بخش تأسف بار قضیه آن است که کشورهای در حال توسعه، محصولات صادر شده را پس از گذراندن فرآیند تبدیلی در کشورهای توسعه یافته، با قیمتهای بسیار گزاف، اما با بسته بندیهای مناسب و جذاب دوباره از آن کشورها وارد می نمایند. کشور ما نیز از این قضبه مستثنی نیست و در بسیاری از بخشها با وجود پتانسیلهای خوب به واسطه همین امر متضرر می شود. وادارات پودرهای خوراکی و اسانسهای مختلف میوه نمونه ای از این محصولات و کالاها می باشد. این در حالی است که ایران تولید کننده همین میوه ها در سطح بسیار انبوه می باشد و در عین حال سالانه به علت فاسد شدن آنها در انبترها، اسکله های بارگیری و غیره متضرر شده یا در نهایت آنها را خشک کرده و به کشورهای مختلف صادر می نماید.
بنابراین به جای صدور مواد اولیه، می توان با ایجاد صنایع تبدیلی- تکمیلی، ارزش افزوده زیادی در آنها ایجاد نمود. چنانچه شرکتهای کوچک قطعه سازی خودرو در این امر موفق بوده اند. لذا می توان با ایجاد صنایع تبدیلی- تکمیلی و بسته بندی در کشور، خصوصاً در بخش صنایع غذایی و کشاورزی، با استفاده از مواد اولیه و تولید محصولات، ضمن افزایش عمر محصولات حاصله، حمل و نقل آنها را آسانتر و ارزانتر نمود و بدین ترتیب منبع درآمد جدیدی برای کشور ایجاد نمود.
امروزه در سراسر دنیا صدها میلیارد دلار نوشابه گازدار به فروش می رسد و دهها هزار کارخانه نوشابه سازی وجود دارد. در سال 1996 مصرف کنندگان حدود 28 بیلیون دلار برای خرید انواع مختلف نوشابه هزینه نمودند.
بررسی ها نشان می دهد مصرف سرای نوشابه در ایران حدود 6, 28 لیتر برای هر نف است که با آهنگ رشد شدید در حال فزونی است.
با توجه به نکات ذکر شده نکته قابل ذکر این است که واحدهای تحقیقاتی در دانشگاهها و کارخانجات باید وضعیت نوشابه را مورد تحقیقات کامل قرار دهند تا از این طریق کیفیت نوشابه های موجود بهبود یافته و فرآورده های متنوعی مانند نوشابه های رژیمی کم کالری، بدون قند، نوشابه های ورزشی،غنی شده، سلامتی بخش و غیره به بازار عرضه گردد.
وجود تغذیه سالم در جوامع مختلف همواره از اهداف سیاستگذاران اقتصادی بوده است به طوری که FAO در چارچوب های مختلف به دنبال بسترسازی امنیت غذایی و به دنبال آن ایجاد تغذیه سالم در جهان و به ویژه در کشورهای در حال توسعه می باشد.
تضمین امنیت غذائی تابع شاخص های متفاوت بوده و تحت تأثیر سیاست های اتخاذ شده و روند برنامه های توسعه کشورهای جهان قرار دارد. تامین نیازهای فیزیولوژیکی جوامع تابعی از ساختار جمعیتی و روند تغییرات آن در آینده، سطح توسعه اقتصادی، ساختار تجارت جهانی، وضعیت بازارهای بین المللی، سیاستها و تحولات جهانی و روابط بین المللی می باشد. در جهت دستیابی به هدف تضمین غذایی کشورهای مختلف جهان می بایست در پی طراحی استراتژی امنیت غذایی برنامه های ملی با توجه به وضعیت ساختار اقتصادی باشند.
چنانچه تلاشی برای رشد سریع صادرات صنایع غذایب صورت نگیرد فرصت های تجاری از دست خواهد رفت و رقبا جای ایران را در بازار جهانی خواهند گرفت این در حالی است که اقتصاد ایران از مزیت های ویژه ای برای توسعه بخش صنایع غذایی و کشاورزی برخودار بوده و نه تنها می تواند از این مزیت ها به نفع رشد تولید ملی بهره گیرد بلکه قادر است از آنها در پیشبرد هدف جهش در صادرات غیر نفتی به خوبی استفاده نماید و اقتصاد مای را در رهایی از وابستگی به درآمد ارزی حاصل از صادرات نفت را خلاص نماید.
فراهم ساختن تغذیه سالم در جوامع در گروه تولید سالم و در حد استانداردهای موجود می باشد. صنعت غذایی کشور و به ویژه صنایع تولید نوشابه نیز از این امر مستثنی نمی باشند. در طی دهه های گذشته هر چند که تعداد واحدهای فعال و تولید کننده این نوع محصولات در کشور فراوان به چشم می خورند اما شرکت های دارای توانمندی بالا به لحاظ تولید محصولات متنوع و با کیفیت قابل قبول جهانی بسیار کم و به نعی انگشت شمار می باشند. به طوری که می توان از شرکت زمزم، به عنوان شرکت دارای نام تجاری معروف در بازار یاد کرد.
افزایش جمعیت جوان کشور، تغییر الگوهای مصرفی خانوارها، تنوع طلبی و افزایش سطح بهداشت و رفاه اجتماعی منجر به افزایش تقاضای کالاهای مصرفی در کشور شده است.
سهامداران شرکت با شناخت از وجود سلایق گسترده در جامعه و بازار رو به رشد محصولات نوشابه در کشور و استقبال مردم از محصولات طرح و همچنین پتانسیل های صادراتی به ویژه در کشور عراق به دنبال توسعه واحد موجود و احداث خط جدید تولید انواع نوشابه با طعم های مختلف هستند. هدف از تهیه گزارش پیش رو امکان سنجی توسعه طرح و احاث این واحد می باشد.
تعریف
نوشابه، نوعی نوشیدنی شیرین گازکربنیک دار است که به عنوان نوعی نوشیدنی خنک و معمولاً برای برطرف نمودن تشنگی و یا به همراه غذا، مورد استفاده قرار می گیرد. اغلب نوشابه ها حاوی کافئین هستند. در برخی مناطق به دلیل گاز موجود در نوشابه مثل کالیفرنیا و فلوریدا، به آن سودا می گویند. در اکثر مناطق کانادا، به نوشابه پاپ می گویند. معمولاً پاپ، نوشابه ایست که درون بطری قرار دارد؛ در حالی که سودا درون قوطی می باشد. البته در بیشتر نقاط دنیا به این نوع نوشیدنی، همان نوشابه می گویند.
برای طعم دادن به نوشابه از وانیل، دارچین، کارامل و همچنین اسانس انواع مرکبات، مخصوصاً پرقتال و لیموترش استفاده می کنند. از آنجا که بخش اعظم نوشابه آب بوده و سایر مواد افزودنی، بخش ناچیزی دارند، این نوشیدنی را نوشابه نام نهاده اند.
نوشابه ها اغلب کافنئین دار هستند. البته انواعی از آن بدون کافئین هم تهیه می شوند. نوشابه ها را با شیره ی ذرت یا شکر شیرین می کنند. برای تهیه ی نوشابه های رژیمی، از مواد شیرین کننده مصنوعی همچون آسپارتام استفاده می کنند که این مواد، اگر چه مزه شیرینی ایجاد می کنند، اما کالری یا مواد مغذی ندارند و سبب چاقی هم نمی شوند.
معروف ترین کارخانجات تولید نوشابه درجهان، پپسی و کوکا کولا هستند که محصول خود را به تمام نقاط دنیا صادر می کنند و همچنین در بسیاری از نقاط دنیا شعبه دارند.
در سال 2002 م، نوشابه ای به نام نوشابه مکه (مکا کولا)، در فرانسه مخصوص مسلمانان تولید شد. گفته می شود که کارخانه تولید این نوشابه، ایده ی خ.د را از کارخانه ی نوشابه ایرانی زمزم، گرفته است. بخشی از سود حاصل از فروش این نوشابه به عنوان کمک های محلی، برای کمک به مردم فلسطین مورد استفاده قرار می گیرد.
تاریخچه نوشابه سازی در ایران به سالهای دهه 20 برمی گردد که دو نوع نوشابه بنام های لیموناد و سینالکو و کارگاههای کوچک و به روش غیر بهداشتی تولید و به مصرف می رسیده است.
نخستین کارخانه های نوشابه سازی بزرگ در سالهای 1331 و 1332 با اخذ لیسانس از کارخانه های پپسی کولا و کوکاکولاهای آمریکا احداث و در مدت زمان کوتاهی با استقبال مردم ربوبرو گشت. در دهه 30، ایجاد کارخانه های تولید نوشابه رشدی فزاینده گرفت و فرآورده های آنها با نام های کانادادرای، اسو، آلپاین و میشن کالیفرنیا وارد بازار گردید.
پس از مدتی، سینالکو، میشن کالیفرنیا و آلپاین بعلت رقابت و عدم بازار کافی از رده خارج گردیده و واحدهای کوچک نوشابه سازی به تدریج حذف و یا در واحدهای بزرگ ادغام شدند. در طی تغییر و تحولات مذکور دو واحد عمده نوشابه سازی با نام های شرکت سهامی زمزم و ساسان در کشور شکل گرفت. واحدهای مذکور با اخذ لیسانس تولید سایر فرآورده ها از قبیل شوئپس، بابل آب و سون آپ بازار را در انحصار خود در آورده.
پس از انقلاب آسلامی، اکثر واحدهای نوشابه سازی و واحدهای عمده آب میوه گیری در مالکیت دولت قرار گرفت و در حال حاضر، بنیاد مستضعفان و سازمان ملی بطور عمده مدیریت این واحدها را به عهده دارند.
در سالهای بعد از انقلاب، سازمان های مذکور قدم هائی اساسی در جهت قطع وابستگی برداشته اند که مهمترین آنها تهیه عصاره مورد نیاز در داخل کشور می باشد.
چند نمونه نوشیدنی که در ایران هم تهیه می شود
سینالکو: آلمانی، نوعی لیمو ترشناد که در ایران، انواع طعم های آن یافت می شود.
زمزم: کشور ایران، این نوشابه را در طعم های مختلف تهیه نموده است. کارخانه زمزم، بزرگ ترین کارخانه تولید نوشابه در ایران می باشد.
میریندا: اسپانیایی، که معمولاً طعم آن پرتقالی است.
سون آپ: آمریکایی، معمولاً لیمویی است.
کانداد داری: کانادایی
کوکا کولا: آمریکایی
فانتا: نوشابه ای که کارخانه کوکا کولا آن را تهیه می کند.
پپسی: آمریکایی
آشامیدنیهای گازدار غیر الکی
این آشامیدنیها که سودا پاپ مثال بارزی از آنهاست عمدتاً شیرین شده، سپس معطر و اسیدیته شده و به صورت مصنوعی گازدار می گردند، بعضی اوقات به روش شیمیایی نگهداری می شوند. قدمت این فرآورده ها به عهد یونانیان و رومیان قدیم می رسد. در آن زمان آبهای معدنی برای مصارف طبی و نوشیدن توصیه می شدند. از سال 1776 دانشمندی انگلیسی به نام ژوزف پریسلی صنعت نوشابه های گازدار را از طریق مصنوعی گازدار کردن آّب پایه گذاری نمود. تولید گاز انیدریدکربنیک در ابتدا از طریق اسید کردن بی کربنات سدیم یا کربنات سدیم صورت می گرت و نام نوشابه های سودا که امروزه هنوز هم به آنها اطلاق می شود به همین دلیل است. گرچه دیگر تولید با این روش منسوخ شده است و تدریجاً آب میوه ها و عصاره آنها از نوشابه ها برای معطر کردن اضافی شده است.
اجزاء تشکیل دهنده و ساخت
افزوده های عمده آشامیدنیهای گازدار، قند، مواد معطر کننده، رنگ، اسید و انیدرید کربنیک است. ترکیبات بعضی از انواع نوشابه یعنی شکر، انیدرید کربنیک و اسید در جدول زیر نشان داده شده است. فرمول ساخت کارخانجات مختلف ممکن است از نظر درصد ترکیبات مذکور تا حدودی فرق داشته باشد.
(جدول در فایل اصلی موجود است)
قند- قند مورد مصرف در نوشابه ها ساکاروز است که به صورت شربت غلیظ خریداری و یا این که بعد از حمل از کریستالهای شکر درست می شود. سپس شربت قند را با مواد معطر کننده، رنگ و اسید مخلوط و با مواد شیمیایی نگهدارنده تثبیت می کنند. نوشابه تولید شد حاوی 8-14 درصد قند می باشد. قند نه تنها خاصیت کالری زایی به نوشابه می بخشد بلکه پیکره و قوام نیز در آن ایجاد می کند. در تولید نوشابه های رژیمی که از ساخارین به جای شکر استفاده می شود پیکر دهنده هایی (Eodying agent) از قبیل کربوکسی متیل سلولز یا پکتین مصرف می گردند. تا سالهای اخیر در نوشابه های رژیمی از سکلامات سدیم به میزان 25/0 درصد به اضافه 01/0 درصد ساخارین به جای شکر استفاده می شد. سپس در سال 1969 که مصرف سیکلامات ها در آمریکا ممنوع گردید مقدار مجاز مصرف ساخارین در هر 355/0 لیتر 7/1 گرم (بطری 336 میلی لیتری) شناخته شد، ساخارین تنها شیرین کننده غیر تغذیه ای مورد استفاده در نوشابه های گازدار غیر رژیمی می باشد. حدود 10 درصد نوشابه ها را نوشابه های رژیمی تشکیل می دهد. در سال 1977 اداره نظارت بر مواد غذایی آمریکا مصرف ساخارین را به هر میزان قدغن نموده و تنها مصرف آسپارتام را مجاز دانسته است.
مواد طعم دهنده- این مواد ه صورت طعم دهنده های سنتتیک، عصاره ه9ای طبیعی و کنسانتره های آب میوه وجود دارند. نسبت به شرایط اسیدی و در معرض نور برای یکسال یا بیشتر می بایست مقاوم باشند. زیرا بطری های نوشابه ممکن است برای چنین مدتی به مصرف نرسند. مواد طعم دهنده در مقابل حرارتهای بیش از 38 مقاوم نیستند به این دلیل نوشابه ها هرگز استریلیزه یا پاستوریزه نمی شوند. یک طعم دهنده مصنوعی میوه ای که حاوی ترکیبات و عصاره هی طبیعی است. ممکن است بیش از 24 جزء داشته باشد. طعم های کولایی حتی ترکیب پیچیده تری داشته و فرمول آنها محرمانه حفظ می گردد تا مورد استفاده سایر رقبای این صنعت قرار نگیرد، بعضی اوقات اجزایی به آنها افزوده می شود که آنالیز شیمیایی آنها امکان پذیر نبوده و محرمانه تر کردن فرمولاسیون آنها را مضاعف می کند. طعمهای کوکلایی اغلب حاوی کافئین که محرک ضعیفی است می باشند. هنگامی که از طعمهای میوه ای حاوی روغن استفاده می شود برای جلوگیری از جدا شدن روغن آن به عوامل امولسیون کننده در آشامیدنی نیاز می باشد. صمغهای محلول در آب به میزان کم برای این منظور مصرف می گردند.