مقدمه
بحث های زیادی در مورد ماهیت مدیریت (Management) در ادبیات این حوزه از آگاهی بشری وجود دارد.عده ای قائل به علم بودنِ مدیریت هستند.گروه زیادی از اندیشمندان، مدیریت را نوعی کاربرد علم در عمل می دانند و گروهی آن را تلفیقی از دانش و تکنولوژی می شمارند.دسته چهارمی هم وجود دارند که مدیریت را نوعی هنرArt) ) به حساب می آورند.
قدر مسلم این است که شکل گیری تدریجی این حوزه از آگاهی بشری در غرب ،ملهم از فرهنگ،تاریخ و شرایط اجتماعی و اقتصادی مغرب زمین بوده است.این شرایط از بسیاری جهاتِ مهم با محیط جامعه ایرانی مشابهت ندارد.بنابراین اصول مدیریت به ویژه از نوع دولتی آن، به دلیل مجموعه مفروضات بنیادی آن، متناسب با شرایط و نیاز های جامعه غربی است.تجربه مدیریت دولتی در ایران نشان می دهد که آگاهی و حتی تسلط دیوان سالاران ایرانی بر این اصول، امکان کارکردی تر شدن نظام اداری در جامعه ایرانی را فراهم نکرده است.شاید برای قریب به اتفاق خوانندگان این سطور ،زیر سئوال بردن کاربرد بوروکراسی غربی در نظام اداری ایران ،عجیب بنظر بیاید.ولی عجیب تر این است که این مسئله بدیهی، عجیب به نظر برسد!!
رهیافت جوهری به نظریه های سازمانی
الگوی نظام اداری ایران تا کنون بوروکراسی غربی بوده است. دولت های ایران تلاش کرده اند که سازمان های اداری ایران را بر اساس این الگو تاسیس ،اداره و اصلاح نمایند.در دانشگاههای ایران رشته های تحصیلی : علوم اداری،سازمان و مدیریت،مدیریت دولتی و امثال اینها راه اندازی و در شهرهای مختلف به تربیت متخصص علوم اداری و مدیریت پرداخته شده و می شود. مراکز آموزش مدیریت دولتی وابسته سازمان متولی اصلاحات اداری به آموزش مدیران و کارکنان دولت طی سالیان متمادی پرداخته اند و هم اینک نیز شدیدا به این کار اشتغال دارند. مدل بوروکراسی غربی تا چه حد با شرایط تاریخی ،فرهنگی ، سیاسی و اجتماعی ایران متناسب بوده و کارایی داشته است؟
سید مهدی الوانی ،صاحبنظر برجسته دانشگاهی کشورمان در این زمینه نوشته است:
"با نگاهی کاوشگر به نظریه های سازمانی در می یابیم که این نظریه ها بر منطقی استوار شده اند که سود بخشی،عملی و مفید بودن از ارکان اساسی آنها به شمار می رود و شاخص اعتبار شان محسوب می شود.بدین ترتیب،نظریه های سازمانی با تکیه بر تعقل ابزاری(instrumental rationality) ،که از خصوصیات بارز علوم اجتماعی در باختر زمین است،توصیفی محدود و نارسا از پدیده ها به دست می دهند و تنها هدف کاربردی بودن و مفید واقع شدن را دنبال می کنند.نکته جالب آن است که این نارسایی ها و نقص و این نگرش یک بعدی تا کنون موجد بسیاری از موفقیت های عملی و کاربردی نظریه های سازمانی بوده است.علی رغم این توفیقات ظاهری،دید ژرفا نگر بخوبی تشخیص می دهد که نظریه های مذکور ناقص و نارسا هستند و به همین جهت،آثار مخربی را بر زندگی اجتماعی بشر و سازمان های اجتماعی بر جای گذارده اند.... به طور خلاصه اتکای نظریه های سازمانی بر تعقل ابزاری که از ویژگی های نظام تولید و بازار در کشورهای پیشرفته صنعتی است،موجبات شکست آنها را در بلند مدت فراهم خواهد ساخت و بر صاحبنظران این رشته فرض است که تعقل جوهری (substantive rationality)- تعقل ارزشی(value rationality)- را اساس نظریه های سازمانی قرار دهند و بکوشند تا بر این پایه نظریه های مستحکمی را ارائه کنند."(الوانی،397)
سید مهدی الوانی – چهره ماندگار در رشته مدیریت - در زمینه رهیافت جوهری به نظریه های سازمانی از جمله در موارد پنجگانه ذیل تامل ورزیده است:
1. سازمان های اقتصادی و صنعتی جزئی از سازمان های کلی در جامعه هستند و نباید آنها را با کل بافت جامعه یکسان دانست.بدین ترتیب،در نظریه های سازمانی باید مرز بندی های این سازمان ها مشخص شود و زندگی فردی از آسیب های آنان محافظت گردد.
2. عمل انسان در سازمان های اقتصادی و صنعتی امروز تابع قیود رسمی و تعقل ابزاری شده است و در چنین شرایطی از کلیه ظرفیت های بالقوه آدمی استفاده نمی شود.در نظریه های جوهری سازمانی باید در قید و بند های رسمی تجدید نظر شود و این ضوابط به گونه ای طراحی شوند که امکان استفاده از نیرو های بالقوه افراد از روی تمایل،نه اجبار،فراهم آید.در نظریه های جوهری سازمانی باید قیودی که برای فعالیت های آدمی در نظر گرفته شده ولی ضرورتی به وجود آنها نیست؛حذف شود.
3. سازمان ها باید جایگاهی برای تحقق استعداد های مختلف انسان در دوران زندگی اش باشند.بنابر این، در طراحی سازمان باید به خواسته ها و گرایش های انسانی توجه شود و ساختار سازمانی با تمایلات آدمی هماهنگ گردد.انسان نیاز های متفاوتی دارد و برای رفع آنها به زمینه های متنوع و مختلفی در سازمان نیاز است.این زمینه ها را باید به طور عملی مشخص کرد و در طراحی سازمان گنجانید.در حال حاضر، نظام بازار نیاز های محدودی از انسان را مجاز دانسته و رفع می کند؛انسان به عنوان نیروی کار باید مطابق ضوابط رسمی عمل کند،و سایر نیاز های او امکان فعال شدن و ارضاء را ندارد.
جایگاه سازمان باید در کل بافت جامعه مشخص شود و با سایر اجزای آن ارتباط داشته باشد،پیوند و ارتباط متقابل و سازنده سازمان و جامعه ، محور اصلی رهیافت جوهری به نظریه سازمان است.
روابط رسمی و قرار دادی سازمان های امروزی باید به روابط طبیعی و انسانی نمادین تبدیل شوند.روابط رسمی از شناخت مکانیکی نسبت به انسان ناشی می شود؛در حالی که در شناخت واقعی از انسان،روابط طبیعی حاکمیت پیدا می کنند.مناسبات طبیعی و نمادین بر این اصل استوارند که برای آگاه شدن و ایجاد ارتباط،طرق مختلفی وجود دارد که علم یکی از آن طرق است.مذهب،هنر،اسطوره و تاریخ هر کدام راهی برای آگاهی و برقرار ساختن ارتباط است.ارتباطات نمادین که واقعیت های اجتماعی در زندگی انسان آنها را ایجاد می کنند مستقل از قیود رسمی برای افراد قابل درک و محمل مسائل غیر رسمی چون دوستی و محبت و صمیمیت،خیر خواهی و همدردی و... هستند.بدین ترتیب در سازمانها مسائلی که غیر رسمی خوانده می شوند باید جزئی از سازمان به شمار آید و به عنوان بخشی در تضاد و تقابل با سازمان در نظر گرفته نشود." (الوانی،411)
با گذشت حدود صد سال از انتخاب الگوی بوروکراسی برای سازماندهی نظام اداری ایران به دلائل زیادی که در ادامه مورد بحث قرار می گیرد؛سازمان های اداری ایران نتوانسته اند بر مبنای تعقل ابزاری سامان یابند! در نظام اداری ایران برقراری روابط غیر رسمی،شخصی و طبیعی در حد افراطی آن وجود دارد.این وضعیت مسلما بر تعقل جوهری نیز مبتنی نیست.چنانچه صاحبنظران دارای رهیافت جوهری به نظریه سازمان بتوانند بر مبنای این رهیافتِ مناسب با وضعیت تاریخی،فرهنگی،سیاسی و اجتماعی ایران، برای ساماندهی به نظام اداری کشور چاره ای بیندیشید؛چنین ویژگی و تهدید ساختاری در نظام اداری ایران تبدیل به یک فرصت خواهد شد!چنین نظریه پردازی هایی مستلزم مطالعات و کسب شناخت عمیق از وضعیت اجتماعی،سیاسی و فرهنگی نظام اداری ایران و محیط در بر گیرنده آن است.متاسفانه اهالی علوم اداری و اجتماعی ایران کمتر به این مهم پرداخته و نتایج مطالعات اندکی هم که در این عرصه توسط برخی از صاحبنظران داخلی و یا خارجی با کیفیت های بسیار متفاوت انجام شده بین اهالی این علوم مبادله نشده و مورد بحث قرار نگرفته است. لذا نظرات بیشتر تبدیل به ایده های شخصی شده و نه به گفتمان علمی، از این بابت باید خون گریست.
سیمای نظام اداری ایران
مهدی جمشیدیان استاد مدیریت از دانشگاه اصفهان که در بهمن ماه 1386 دار فانی را وداع گفت! در مقاله ای که به زبان انگلیسی تحت عنوان: Iranian administrative bureaucracy and fred riggs theory of prismatic society
"دستگاه اداری ایران و نظریه جامعه منشوری فرد ریکس" در سال 1373 به سومین کنفرانس برنامه ریزی و توسعه، که توسط موسسه عالی پژوهش در برنامه ریزی و توسعه وابسته یه سازمان برنامه و بودجه در تالار علامه امینی دانشگاه تهران برگزار شده؛ارائه کرده، تلاش نموده است تا ضمن تشریح خصوصیات فرهنگی،اجتماعی،جمعیتی و روانشناختی ایرانیان در طول سده اخیر از طریق استفاده از نظریه جامعه منشوری فرد ریکس و با استفاده از مدل نظری SALA که برای جوامع در حال گذار - نه ابتدایی و نه مدرن- طراحی شده نمونه ای آرمانی ideal type از نظام اداری ایران بسازد.مرحوم استاد جمشیدیان بوروکراسی اداری ایران را با یازده خصوصیت نمادین به زبان انگلیسی در مقاله اش تشریح کرده که در ادامه تلخیص و ترجمه نسبتا آزاد این ویژگی ها آمده است:
1. ناجور:در مناطق کاملا شهری ایران،تعداد کثیری از ادارات حکومتی،سازمانها و حرفه ها با درجات متنوعی از ساختار های فریبنده اداری وجود دارد.اما درست برعکس ! آنها در حدود یک میلیون و دویست هزار نفر ایلیاتی در حال زندگی ابتدایی در مناطق مختلف ایران هستند.بنابر این تفاوت و تنوع گسترده شگرفی از فنون و موجودیت های اداری در درون ایران قابل مشاهده اند.
2. شکل گرا:بهترین مثال برای شکل گرایی ، ایجاد قانون و عدم اجرای آن است.بهترین قانون ها در کتاب ها وجود دارند اما اجرای مناسب آن موضوع دیگری است.برخی اوقات هم وقتی قوانین مزاحم اجرای برخی مقاصد هستند؛به جای پیدا کردن راهی برای اجرای قوانین موجود تصور می شود که تغییر برخی قوانین موجود راه حل مشکل است.
3. خویش و قوم پرست:شاید بیشترین تعمیم آشکار نفوذ خانواده در جامعه در خلال تجربه قوم خویش گرایی است.اولین التزام یک ایرانی برای خانواده اش و به همان نحو در روابط شخصی اش همین کار است. احساس نا امنی ایرانیان حامی چنین رفتاری است.اگر شما نتوانید به خانواده خودتان پشت گرم باشید؛به چه کسی می توانید تکیه کنید.پارتی بسیار مهم است.این مهم است که نقطه اتکایی به کسی در اداره ای داشته باشید. با چنین نقاط اتکایی در ادارات ،شخص -اعم از شاغل یا ارباب رجوع - به طور مجازی علی رغم وضعیتی که دارد خود را در موقعیتی محافظت شده می یابد.فارغ التحصیلان دانشگاههای خارج و داخل کشور موقعیت های اداری را اشغال می کنند که برای آن آموزش ندیده اند.پارتی بازی علی رغم توانایی حرفه ایی بسیار مهم است.
4. مرید پرور:برای کسب موقعیت در نظام اداری و انجام کار، فرد- داوطلب اشتغال و یا ارباب و رجوع - با انواعی از سو گیری ها ی جنسی،قومی،مذهبی،سیاسی و ... مواجه است.