فرهنگ اصیل شهرستان ایذه خود شناسنامه زرین، این قوم در این سرزمین کهن است ، مجموعه ای از آداب سنن و روشهای جاری در زندگی روزمره با نگاهی گاوشگرانه و تحقیقی در تاریخ و گذشته های دور این شهرستان شامل مذهب زبان و گویش ، افسانه ها و داستانها مثل ها و متل ها خود پدید آورنده تاریخ کهنسال این شهرستان است که فرهنگ وتاریخ آن را شامل می شود . این شهرستان دارای آثار باستانهای بسیاری است که این آثار نشانه های هستند برای ثابت کردن قدمت تاریخ کهن این شهرستان هستند .
مشخصات کلی شهرستان ایذه
این سرزمین در روزگار باستان یکی از نواحی آباد و از مراگز تمدن قدیم بود . بطوریکه در سنگ نوشته های کول فرح و اشگفت سلمان بدست آمده این شهر در دوره عضمت عیلام اهمیت بسزایی داشته است .
در روزگار حکومت سلوکیان ( جانشینان اسکندر مقدونی ) یونانیان در این خاک آبادیهای ساخته بودند شهر ایذه قدیم و دوره ساسانی نیز بر پا بوده است در قرون وسطی ( قرون 12 و 13 میلادی ) ایذه مرکز اتابکان لر گردید و بدان مال امیر ( مالمیر ) اطلاق می شده است .
به عقیده امام شوشتری در قرن نهم هجری هنگامیکه خاندان اتابکان بدست تیموریان منقرض شدند ایذه ویران گردیده و از آن زمان به بعد سکنه منطقه گرایش به زندگی چادر نشینی پیدا کردند
مردم شهرستان ایذه به لحاطظ بافت عشایری از آداب و رسوم وزند گی خاص عشایری تاثیر فراوانی پذیرفته اند . زندگی سنتی عشایری ه براساس اجتماعی ایلی – طایفه ای استوار بوده و ازشیوه
معشیت کوچروی و بافت طبیعی و جغرافیای منطقه تبعیت میکند در مناطق این شهرستان رایج و متداول است .
به واسطه قرار گرفتن در حاشیه کوههای زاکرس ایذه دارای آب هوای کوهستانی استو ایی است و از مهترین ارتفاعات آن می توان به کوه سفید، گم زرد و سلطان ابراهیم اشاره نمود .
رودخانه بزرگ کارون از قسمت جنوب دهدز وارد شهرستان ایذه شده و در قسمت غرب این شهرستان در محلی به نام امام زاده سلطان ابراهیم به دریاچه کارون که مرز ایذه و مسجد سلیمان است وارد می شود . رودخانه های محلی ایذه ، ابوالعباس ، رود زرد ، مال آقا و قلعه تل می باشد که همگی از کوههای داخلی منطقه مانند ارتفاعات منگشت ، سفید کوه و ... سرچشمه می گیرند
اقتصاد منطقه بر دامداری و دامپروری استوار بوده و ایذه از مهمترین مراکز دامداری استان بوده .
سوابق تاریخی شهرستان ایذه :
ایذه، مرکز شهرستان ایذه استان خوزستان، با پهنه اى حدود ۲۰ کیلومتر مربع، در دشتى بیضى شکل، در شمال شرقى استان خوزستان قرار دارد. این منطقه در ۳۱ درجه و ۵۰ دقیقه پهناى شمالى و ۴۹ درجه و ۵۲ دقیقه درازاى خاورى نسبت به گرینویچ و ارتفاعى معادل ۷۶۰ متر واقع شده است. (۱) مالمیر سابق (ایذه کنونى) در فاصله ۱۹۰ کیلومترى جنوب غربى اصفهان و ۱۲۵ کیلومترى شمال شرقى اهواز قرار گرفته است.
ساکنان ایذه از طوایف هپارتیپ یا هپیرتیپ بودند که ظاهراً همان قوم دلیر و شجاعى است که یونانیان از آنها با نام امردیان یا مردیان یاد کرده اند. هرودوت آنان را جزو طوایف بدوى ایران مى داند(۲) و دیودور سیسیلى(۳) از آنان به عنوان مردمى استقلال طلب یاد مى نماید.(۴) ساکنان ایذه هم اکنون از ایل بختیارى با گویش لرى محسوب مى شوند.
شهر ایذه از روزگار باستان تا امروز به نامهاى ایزج، ایذه، ایگه، ایجهه، اریگ، ایج، ایذج، ایدج الاهواز، مالمیر و مال امیر خوانده شده است. کلمه ایذه برگرفته از واژه ایجه یا ایگه فارسى باستان به معنى مسکن و محل زندگى است.(۵) به علاوه به دلیل وجود زیج هاى بسیار در این ناحیه، این شهر به نام اریگ یا ایج خوانده مى شده است.
به عقیده برخى از محققین این شهر در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد «انزان» نامیده مى شد و مرکز ایالت انزان بوده است، ولى جدیداً براساس کشفیات باستان شناسى این نظریه مردود دانسته
شده است.(۶) مى توان ایذه را تغییر شکل یافته انزان عیلامى نیز دانست. از آثار به دست آمده ایذه از جمله نگاره ها و نقش برجسته هاى عیلامى (اولین حجارى هاى ایران باستان قبل از هخامنشیان)، مى توان نتیجه گرفت که آنجا مرکز مهمى در زمان عیلامى ها بوده است.
این آثار به دو دسته آثار عیلام قدیم و نو تقسیم مى شود که شرح به شرح زیر می
۱) دوره عیلام قدیم: این دوره به سلسله سیمشکى متعلق است که چندین بار توسط حاکم اور نابود گشت آثار باقى مانده از این دوره به شرح ذیل است:
الف) نقش برجسته شاهسوار
: شاهسوار جایگاهى باستانى در حومه ایذه است که در آن آثار باستانى از جمله نقش برجسته اى متعلق به دوره عیلام قدیم (قرن ۲۰ ق. م.) واقع شده است. این نقش برجسته به احتمال زیاد نمایانگر صحنه بار عام یک پادشاه یا ابراز بندگى در مقابل یک خدا است. ب) نقش برجسته خونگ اژدر: این جایگاه به خونگ نوروزى نیز معروف است و در نزدیکى دریاچه میانگران (۱۲ کیلومترى شمال ایذه) واقع شده است که نقش برجسته هاى آن مانند شاهسوار حجارى شده است.
۲) دوره عیلام نو: ایذه در دوره عیلام نو «آیاپیر» نامیده مى شده است و پادشاهان آن به صورت مستقل زیر نظر سوخالماهو وزیر اعظم عیلام حکومت مى نمودند. حکومت عیلام در این دوران به صورت اتحادیه اى بود و متشکل از تعدادى حکومتهاى محلى مستقل اداره مى شد.
آثار این دوره عبارتند از:
الف) کول فره (فرح): کول فره برسى دره مانند در کوههاى اطراف دشت، واقع در ۷ کیلومترى شمال شرقى ایذه است که در عصر عیلام نو به عنوان نیایشگاهى باز مورد استفاده قرار مى گرفته است. در این شکاف ۶ نقش برجسته به همراه نوشتارهاى عیلامى (میخى) اطلاعات تاریخى ارزشمندى را در اختیار مى گذارند. بیشتر این نقش برجسته ها مراسم مذهبى یا میهمانى هاى هانى شاه، پسر تاهى هى (تاخى هى) حاکم دست نشانده آیاپیر از طرف شوتروک ناهونته را یادآور مى نمایند. از نکات جالب توجه این نقش برجسته ها مى توان به آداب و رسوم امور مذهبى عیلام اشاره نمود که در آن کاهنان در حال قربانى کردن حیوانات و نوازندگان در حال نواختن موسیقى و مردم یا بزرگان داراى حالتى خاص (شاید حالت خلسه) در نیایش و حمل خدایان مى باشند.)
ب) اشکفت سلمان:
تنگه اى در کوه الهک واقع در شمال غربى ایذه است. در این تنگه چهار نقش برجسته وجود دارد که تمامى آنها به هانى تعلق دارند که بیشتر به خانواده سلطنتى و خدایان اشاره نموده است. در این جایگاه باستانى روزگارى نیایشگاه «تاریشا» وجود داشته است