آسمان شب فرصتی استثنایی در اختیار بشر می گذارد تا نگاهی عمیق تر به دنیاهای فرا زمینی داشته باشد. دنیاهایی اسرارآمیز، شگفت انگیز و منحصربه فرد که از گذشته های دور ذهن کنجکاو بشر را به خود مشغول داشته اند. در میان ستارگان ثابت که گویی به آسمان میخکوب شده اند. اجرامی انگشت شمار نیز وجود دارند که با حرکات عجیب و ظاهر غریب ذهن کنجکاو او را تحریک می کنند. اینها سیاراتند که وجودشان آرامش بخش خلوت زمینیان است.خوشبختانه ما در منظومه ای زندگی می کنیم که کره خاکی ما تنها سیاره آن نیست اگرچه سیاره منحصر به فرد منظومه و حتی عالم هستی است. با این حال همیشه کشف حقایق کرات دیگر انگیزه ای قوی برای بسیاری از فعالیتهای پژوهشی بشر بوده است. آشنایی با این اجرام می تواند دید و نگرش ما را به عالمی که در آن زندگی می کنیم متحوّل سازد و ما را در حل بسیاری از مسایل و مشکلات جوامع بشری یاری رساند. در این مقوله سعی می شود اطّلاعات مهم و مختصری درخصوص ویژگیهای سیارات در اختیار خوانندگان گرامی قرار گیرد تا انگیزه ای برای رصد و پژوهش سیارات باشد.
شناخت اجمالی سیارات منظومه شمسی
سیاره عطارد(Mercury)
سیاره عطارد که به نام های تیر و مرکوری (پیک بادپای خدایان) نیز خوانده می شود جرمی است کوچکتر از زمین با قطر 4878 کیلومتر که در نزدیکترین فاصله از خورشید به دور آن می گردد. مدار بیضوی آن بعد از مدار سیاره پلوتو دارای بیشترین خروج از مرکز (206/0) است و فاصله متوسط آن از خورشید 9/57 میلیون کیلومتر است. سیاره کوچک عطارد به دلیل جرم کم و فاصله اندکش با خورشید جوّی ندارد لذا سطح روشن آن بسیار داغ (حدود 327 درجه سانتیگراد) و سطح تاریک آن بسیار سرد (163 درجه سانتیگراد) است. این سیاره در هر 88 روز یک بار به دور خورشید گردش می کند و جالب آن که مدت شبانه روز آن 65/58 شبانه روز زمینی است. این بدان معناست که عطارد بسیار آرام به دور خود می گردد. چگالی یا تراکم این سیاره نزدیک به چگالی زمین است (34/5 برابر چگالی آب) و این موضوع دلالت دارد بر اینکه ساختار داخلی آن عمدتاً از فلزات سنگین است و احتمالاً بیشتر آن را فلز آهن تشکیل می دهد. دراین مورد عطارد دارای یک هسته فلزی متراکم و یک گوشته یا جبه ضخیم سنگی (سیلیکاتی) است. سطح سیاره دارای نسبت بازتاب 06/0 است، یعنی فقط 6 در صد نور تابیده به سطح اش را به فضا بازتاب می دهد. تاکنون فقط یک سفینه کاوشگر به نام مارینر 10 از این سیاره دیدن کرده است. این سفینه درسال 1974 میلادی از فاصله 200 هزار کیلومتری سطح عطارد عبور کرد و تصاویر نزدیکی از سطح آن به زمین ارسال نمود. در این تصاویر سطح عطارد همانند سطح کره ماه دیده می شود که گودالهای شهابسنگی دهانه های آتشفشانی، دشتهای پهناور، کوهها، رشته کوهها و درّه های عظیم و طولانی درآن نمایان است. همچنین درسال 2004 سفینه به نام مسنجر (Messenger) بسوی این سیاره پرتاب گردید. ماموریت فضایی دیگری نیزدر سال 2012-2011 انجام خواهد شد. این سیاره قمر ندارد.
سیاره زهره(Venus)
سیاره زهره که به نامهای ناهید و ونوس (الهه عشق و زیبایی) و خواهر زمین نیز خوانده می شود جرمی است، اندکی کوچکتر از زمین با قطر 12104 کیلومتر که در فاصله متوسط 2/108 میلیون کیلومتری خورشید به دور آن گردش می کند. مدت گردش انتقالی آن 7/224 شبانه روز زمینی به طول می انجامد و گردش وضعی اش را در مدت 243 شبانه روز زمینی انجام می دهد. این موضوع دلالت بر چرخش بسیار آرام و کند سیاره بدور خود دارد. چگالی سیاره زهره 5/24 برابر چگالی آب است که کمی از چگالی زمین و عطارد کمتر است و احتمالاً ساختار درونی آن به ساختار درونی زمین شباهت دارد. یعنی دارای یک هسته مرکزی فلزی، گوشته یا جبّه ضخیم سیلیکاتی و پوسته ای نازک است. این سیاره دارای جوّ بسیار غلیظ و متراکمی است که همیشه سطح آن را از دید ما پنهان می دارد. ترکیب جوّ زهره عمدتاً از گاز دی اکسید کربن است که این موضوع می تواند منشاء اثر گلخانه ای شدید در جو سیاره باشد. درواقع این گاز همانند شیشه های یک گلخانه مانع خروج بازتاب های گرمایی از سطح زهره به فضا می شود. بدین وسیله می توان افزایش دمای سطحی سیاره را توجیه کرد. در واقع دمای جوّ زهره حدود 480 درجه سانتیگراد است که از دمای سطحی وجوی هر سیاره ای در منظومه شمسی بیشتر است در این دما سرب به راحتی ذوب می شود! تاکنون سفاین زیادی به این سیاره گسیل شده اند که می توان سفاین کاوشگر مارینر2 (سال1962)، مارینر5 (سال1967)، مارینر 10(سالهای1975-1973)، ونراها (سالهای1983-1961)، وگا1و2 (سال1985)، گالیله (سال1990)، پایونیر(سالهای1992-1978) ، ماژلان(سالهای1994-1989) ، مسنجر(سال2004) و آخرین آن سفینه ونوس اکسپرس (سال2005) را نام برد. برخی از سفاین فوق کاوشگرهایی به درون جوّ متراکم زهره ارسال کرده اند و بر سطح آن فرود آمده و در فرصت کوتاهی توانسته اند تصاویر ارزشمند از سطح سیاره و جوّ حاکم بر آن ارسال نمایند. حتی نمونه برداری هایی از خاک آن نیز داشته باشند. اطّلاعات به دست آمده نشان از وجود سطحی داغ و بسیار خشک دارد که جوی بسیار گرم و متراکم و مه آلود برآن احاطه دارد و بادهای ملایمی نیز سطح آن را در می نوردند. حتی وقوع رعد و برق نیز درآن آشکار شده است. لازم به ذکر است که این سیاره هیچ قمری ندارد.
سیاره مریخ(Mars)
سیاره مریخ که به نام های بهرام و مارس (الهه جنگ) نیز خوانده می شود جرمی است کوچکتر از زمین با قطر متوسط 6776 کیلومترکه در ورای مدار زمین و در فاصله متوسط 227 میلیون کیلومتری خورشید به دور آن گردش می کند. فاصله آن از کره خاکی ما در بهترین زمان (حالت مقابله مطلوب) به حداقل 56 میلیون کیلومتر می رسد. البته مقابله معمول این سیاره در هر 780 روز یکبار رخ می دهد. سیاره سرخ در مدت 687 شبانه روز زمینی (تقریباً دو برابر سال زمینی) یکبار به دور خورشید و در مدت 623/24 ساعت به دور خود گردش می کند. که البته این مدّت به شبانه روز زمین بسیار نزدیک است. جالب آن که میل محوری آن نیز 4/23 درجه است که آن هم به میل محوری زمین 5/23 درجه نزدیک است. به همین دلیل مریخ نیز همانند کره خاکی ما دارای فصول چهار گانه است که البته مدّت هر فصل تقریباً دو برابر مدّت زمان فصلهای زمینی است. دمای سطحی مریخ در نواحی استوایی اش و در گرم ترین ساعات شبانه روز به 26 درجه سانتیگراد و در سردترین زمان (پیش از طلوع خورشید) تا 111 درجه سانتیگراد کاهش می یابد. دما در نواحی قطبی آن در سراسر سال به ندرت از 123 درجه سانتیگراد گرم تر می شود. مریخ دارای جوّی رقیق با فشاری حدود 01/0 فشار جوی زمین است که عمدتاً از گاز دی اکسید کربن تشکیل شده است. فشار اندک جوّ آن موجب می شود تا تغییرات دمایی آن زیاد باشد. همچنین در این فشار مایعات سریعتر تبخیر خواهند شد. تصاویر تلسکوپی و مدار گردی مریخ وقوع توفان های کوچک و یا سراسری گرد و غبار را در جوّ آن آشکار ساخته اند. جالب آنکه گاهی اوقات ابرهای نازکی خصوصاً در نواحی قطبی آن تشکیل می شود. به دلیل تشابه نزدیک محیط مریخ با سیاره ما از زمانهای دور این سیاره مورد توجّه بوده است و پیشرفت های فضایی کمک موثری به شناخت هر چه بیشتر این سیاره نموده است و تا کنون بیشترین پژوهش های بین سیاره ای را به خود اختصاص داده است به طوریکه سفاین زیادی به این سیاره ارسال شده است و مریخ نشین های متعددی بر سطح آن فرود آورده و تحقیقات مهمی را در محیط آن به عمل آورده اند. کاوشگرهایی مانند مارینر4 (سال1964)، مارینر6و7 (سال1969)، مارس2،3و9 (سال1971)، مارس5و6 (سال1973)، وایکینگ1و2 (سال1975)، فوبوس (سال1988)، مارس ابزرور (سال1992)، مارس96 (سال1996)، مارس پت فایندر و مارس گلوبال سورویر(سال1996)، نوزومی و مدارگرد آب وهوایی مریخ (1998)، دیپ اسپیس2 (سال1999)، فرودگر قطبی مریخ (سال1999)، ادیسه2001مریخ (سال2001)، مارس اکسپرس(سال2003)، رهیابهای اکتشافی سطح مریخ (سال2003)، مدار گرداکتشافی مریخ (سال2005) و درسالهای آتی سفینه های فونیکس و مارس 2007 (سال2007) با هدف شناخت هر چه بیشتر محیط مریخ به این سیاره ارسال شده و می شوند.
سطح سرخ گون مریخ عوارضی مانند گودال های برخوردی شهاب سنگی، آتشفشانهای کوچک وبزرگ، دشتهای پهناور، کوهها و درّه های طولانی را در خود جای داده است. در قطبین مریخ نیز کلاهکهای یخی سفید دیده می شود که جنس آنها از یخ خشک و یخ آب است و جالب آن که با تغییر فصول در مریخ تغییر اندازه می دهند. سیاره مریخ دو قمر کوچک دارد که هر دوی آنها در سال 1877 توسط ستاره شناس آمریکایی آساف هال (Asaph Hall) کشف شدند. بزرگترین قمر مریخ فوبوس (ترس) نام دارد که با شکل نامنظم خود قطری معادل 28 × 23 ×20 کیلومتر دارد و در فاصله متوسط 9270 کیومتری سطح مریخ و در مدت 32/0 روز به دور آن گردش می کند. قمر دیگر با نام دیموس (وحشت) به سیب زمینی شباهت دارد و قطرآن 16 × 12 × 10 کیلومتراست. فاصله آن از مریخ 23400 کیلومتر بوده و در مدت 27/1 روز به دور آن گردش می نماید. در سطح هر دو قمر گودالهای برخوردی شهابسنگی به وفور یافت می شود و گمان می رود این دو قمر سیارک های سرگردانی بودند که در گذشته های دور به دام جاذبه مریخ افتاده اند.
سیاره مشتری(Jupiter)
سیاره غول پیکر مشتری به نام های برجیس و ژوپیتر (فرمانروای کوه المپ) نیز خوانده می شود، بزرگترین سیاره منظومه شمسی است مشتری با قطر 142800 کیلومتر در فاصله ای دور از خورشید و در آن سوی مدار مریخ و سیارک ها به دور خورشید گردش می نماید. فاصله متوسط آن از خورشید 36/778 میلیون کیلومتر است و در مدت 86/11 سال زمینی گردش انتقالی اش را انجام می دهد. گردش وضعی اش نیز در مدت 928/9 ساعت انجام می گیرد. این مدت گردش وضعی در میان سیارات کوتاهترین زمان محسوب می شود. چرخش سریع این سیاره موجب شده تا میزان پخ شدگی آن نیز زیاد باشد به طوریکه سیاره در نواحی استوایی برآمده و در مناطق قطبی فرو رفته به نظر می رسد. چگالی مشتری کمی بیشتر از چگالی آب است (33/1) و این موضوع نشاندهنده آن است که از نظرساختاری از عناصر سبکی همچون هیدروژن و هلیوم به حالت گاز یا مایع تشکیل شده است. در واقع سیاره سطح جامدی ندارد و گمان می رود که فقط در مرکز آن یک هسته جامد وجود داشته باشد که اطراف آن را لایه ای از هیدروژن فلزی مایع در بر گرفته و در ورای آن جوّ غلیظ و ضخیمی از هیدروژن و هلیوم وجود دارد که نمای خارجی مشتری را تشکیل می دهد. سیاره درخشان مشتری از دید ناظری در فضا به صورت کره گازی زرد رنگی که دارای خطوطی موازی به رنگ تیره و روشن و به صورت یک درمیان است جلوه گری می کند. درواقع به رگه ها یا نواحی تیره جوّ فوقانی مشتری کمربندهای ابری و به نوارهای روشن ناحیه می گویند.