سنجش و ارزشیابی جزیی جدایی ناپذیر از فرایند یاددهی یادگیری محسوب می گردد که از آن طریق می توان ،میزان مسیر طی شده تا رسیدن به اهداف آموزشی را مشاهده نمود.به عبارتی یکی از مهمترین فعالیت هایی است که در جریان جاری تعلیم و تربیت و به دور از هرگونه شرایط نگران کننده ، اضطراب آور و تنش زا ،انتظار می رود که اتفاق افتد.
ضرورت تغییر نظام ارزشیابی فعلی
یکی از عواملی که تغییر در نظام ارزشیابی فعلی را اجتناب ناپذیر می سازد،وجود آسیب ها و کاستی های موجود نظام ارزشیابی تحصیلی است. برخی از این آسیب ها و کاستی های موجود در نظام ارزشیابی تحصیلی دوره ی ابتدایی عبارتند از:حافظه پروری و کم توجهی به حیطه ها و سطوح مختلف یادگیری ،تحمیل اضطراب نامطلوب به دانش آموزان ،افزایش تکرار پایه ی تحصیلی هدف شدن امتحان به جای یادگیری ،کم توجهی به بهداشت روانی محیط یاددهی- یادگیری ،کم توجهی به پرورش خلاقیت و روحیه ی پرسش گری ،حاکمیت امتحان های پایانی و توجه اندک به تلاش و پیشرفت همه جانبه دانش آموزان،سنجش کمی و بی اهمیتی به سنجش کیفی و استفاده محدود و ناچیز از ابزارها و روش های سنجش جایگزین ،که البته باید اذعان کرد ،آسیب های ذکر شده به صورت یک جا ،مصداق نداشته و آموزگاران گرامی با به کارگیری روش ها و ابزارهای جدید ، با نگرش نو تلاش کرده اند تا این آسیب ها به حداقل برسد.
ارزشیابی کیفی-توصیفی چیست؟
ارزشیابی توصیفی ، شیوه ای از ارزشیابی تحصیلی – تربیتی است که اطلاعات لازم و معتبر و مستند برای شناخت دقیق و همه جانبه ی فراگیران در ابعاد مختلف یادگیری ،با استفاده از روش ها و ابزارهای مناسب سنجش همانند ،آزمون ها (به ویژه آزمون های عملکردی)پوشه کار، مشاهدات در حول فرایند یاددهی- یادگیری فراهم می نمایدتا بر اساس آن بازخورد های کیفی مورد نیاز ،برای کمک به یادگیری بهتر در فضای روانی- عاطفی مطلوب تر ارائه گردد.
ارزشیابی کیفی - توصیفی
ارزشیابی کیفی - توصیفی شیوه ای از ارزش یابی تحصیلی است که اطلاعات لازم و معتبر و مستند برای شناخت دقیق و همه‌جانبه‌ی فراگیران در ابعاد مختلف یادگیری، با استفاده از روش‌ها و ابزارهای مناسب سنجش،همانند آزمونها (به‌ویژه آزمون‌های عملکردی) پوشه کار، مشاهده ،در حول فرایند یاددهی - یادگیری فراهم می‌نماید تا براساس آن بازخوردهای کیفی – توصیفی موردنیاز، برای کمک به یادگیری بهتر در فضای روانی - عاطفی مطلوب‌تر، ارائه گردد. بنابراین به‌طور اجمال می‌توان گفت که نظام ارزشیابی کیفی - توصیفی نوعی ارزشیابی است که:
الف) زمینه‌ی مشارکت فعال دانش‌آموز و والدین را در فرایند ارزشیابی فراهم می‌نماید.
ب) در جمع‌آوری اطلاعات از ابزارهای متنوع و جدید برای افزایش اعتبار اطلاعات استفاده می‌نماید.
ج) معلم و شورای مدرسه با جمع‌بندی، تحلیل و تفسیر دقیق اطلاعات و با توجه به ابعاد مختلف یادگیری و عاطفی و مهارتی درخصوص ارتقاء دانش‌آموز به پایه‌ی بالاتر تصمیم‌گیری می‌نمایند.
د) از نتایج سنجش و ارزشیابی در رفع موانع یادگیری دانش‌آموز در طول فرایند یاددهی- یادگیری استفاده می‌شود.
ه) با تسهیل شرایط ارتقاء و مداخله‌های مناسب در زمان مقتضی از افت تحصیلی تا حد قابل‌توجهی جلوگیری می‌نماید.
و) متناسب با نیاز دانش‌آموزان از بازخوردهای کیفی با عبارت‌های واضح و روشن که منجر به تشویق و ترغیب دانش‌آموز برای تلاش بیشتر شود استفاده می‌شود.
ز) در جهت تقویت فعالیت‌های گروهی تلاش می‌نماید.
تفاوت های ارزشیابی کیفی –توصیفی با ارزشیابی سنتی درشش محور می توان اشاره کرد:
محور اول : تغییر تأکید از ارزشیابی پایانی به ارزشیابی تکوینی
در رویکرد سنتی ارزشیابی، عمدتاً معلمان، تلاش می‌نمودند از نتایج یادگیری دانش‌آموزان ارزشیابی به عمل آورند و آن را به صورت نمره گزارش دهند. کمتر تلاش می‌شد که به نحوه و چگونگی یادگیری و بهبود آن توجه شود. در این الگوی جدید ارزشیابی، معلم، ارزشیابی را در خدمت یادگیری قرار می‌دهد؛ لذا نگاه وی به آن کاملاً تغییر می‌کند. ارزشیابیهای او به گونه‌ای است که به یادگیری بهتر بینجامد. لذا ضعفهای عملکرد دانش‌آموزان و قوتهای آنها، برای این منظور بررسی می‌شود که راهی برای برطرف کردن و یا بهبود آنها یافت شود، نه این که صرفاً ضعفها منعکس شود. همچنین این الگوی ارزشیابی، موجب می‌شود معلم خود را همسفر یادگیری دانش‌آموزان بداند و با آنها در مسیر حرکت کند، نه مانند کسی که در پایان راه ایستاده و منتظر است که مشاهده کند چه کسی زودتر به پایان راه (یادگیری) می‌رسد.
اگر یادگیری را جریانی هدفمند و پیوسته بدانیم که از مبادی آغاز و به نتایج می‌رسد؛ ارزشیابی هم جریانی پیوسته است که از مبادی آغاز می‌شود و به نتایجی می‌رسد؛ یعنی دوش به دوش یادگیری به پیش می‌رود؛ لذا ارزشیابی زمانی برای یادگیری و در جهت بهبود یادگیری خواهد بود که پیوسته اطلاعات مفیدی برای دانش‌آموزان از طریق بازخورد، فراهم آورد. با ترکیب و تحلیل اطلاعات به دست آمده از این نوع ارزشیابیها که طی مراحل مختلف گردآوری شده است، معلم می تواند تصمیمهای مناسب آموزشی درباره دانش‌آموز بگیرد.با این توضیحات روشن می شود که این الگوی ارزشیابی کاملاً پویا است و عنصری که پویایی آن را تشدید می نماید ارائه بازخورد های توصیفی است. تحقیقات زیادی نشان داده است که بازخوردهای توصیفی موجب بهبود یادگیری دانش آموزان می شود.
محور دوم : تغییر مقیاس فاصله‌ای (20 – 0) به مقیاس ترتیبی (خیلی خوب،خوب،قابل قبول،نیازمندآموزش و تلاش بیشتر)
در طول سالیان دراز، مقیاس مورد استفاده در کشور، مقیاس فاصله‌ای (نمره 20-0) بوده است و معلمان نتایج آزمونها را براساس آن به دانش‌آموزان و والدین، بازخورد داده‌اند. این شکل از بازخورد به دلیل ابهام درتغییر و دقت زیاد در فواصل بین آن (هشتاد قسمتِ بیست و پنج صدمی )، رقابت برانگیز بوده به همین دلیل است که در طول این سالها، نمره بیست بسیار مورد احترام وتوجه بوده است. مقیاس ترتیبی(خیلی خوب،خوب،قابل قبول،نیازمندآموزش و تلاش بیشتر) این مشکلات را ندارد، کمتر ایجاد رقابت می‌نماید و انعطاف پذیری بیشتری دارد؛ در طرح ارزشیابی توصیفی، جایگزین نمره در کارنامه است. به سخن دیگر در حین فرایند یاددهی یادگیری دانش‌آموزان، بازخورد ترتیبی یا فاصله‌ای دریافت نمی‌کنند. به واقع تصور می‌رود که دریافت این نوع بازخوردها از سوی معلم فرآیند یادگیری دانش‌آموزان را سست می‌نماید.
در این طرح خلاء این بازخوردها را بازخوردهای توصیفی پر می‌کند. بازخوردهای توصیفی، بازخوردهایی با معناو مؤثری هستند که دانش‌آموزان را در جهت شناخت وضعیت پیشرفت یادگیری خود قرار می‌دهند وآنان همچنین ازاین طریق رهنمودهایی برای بهبود یادگیری دریافت می‌دارند.