پس از بارداری، دوران شیردهی مرحله تازه ای در زندگی مادر و نوزاد است.
شیر مادر کاملاً با نیازهای غذایی نوزاد هماهنگ است و از آنجا که سرشار از عناصر ضروری بدن است، محافظ کودک از بیماریهای عفونی و عوامل حساسیت زاست. تاکنون هیچ حساسیت نوزاد نسبت به شیر مادر مشاهده نشده است. هضم شیر مادر برای کودک بسیار راحت و درجه گرمای آن نیز مناسب و مطابق با گرمای بدن اوست. این موهبت الهی عاری از هر نوع میکروب و کاملاً استریل است. نکته مهم دیگر این است که شیردهی، منشأ سلامتی مادر است. در واقع شیردهی، باعث ترشح «اکسی توسین» می شود که این موضوع تأثیر مهمی در بازگشت رحم به شکل اولیه خود دارد.
تحقیقات اخیر نشان می دهد که این دوران رسیدن به وزن پیش از حاملگی و تجدید عناصر سازنده استخوانها را تسریع می کند و عامل مؤثری در پیشگیری از سرطان سینه و تخمدان است. اگر جنبه اقتصادی تغذیه با شیر مادر را کنار بگذاریم، نوزادانی که از شیر مادر تغذیه می کنند، نسبت به سایر نوزادان کمتر به بیماری مبتلا می شوند.
شیردهی، نیازمند رعایت بهداشت و آمادگی است و کشیدن سیگار در دوران شیردهی اکیداً ممنوع است. استفاده از موادغذایی متنوع و سرشار از مواد مغذی و نیز غذا خوردن به اندازه کافی در این دوران اهمیت زیادی دارد. هیچ دارویی نباید بدون مشورت با پزشک مصرف شود، زیرا برخی داروها با شیردهی مغایرت دارد.
بدن تمام زنان توانایی تولید شیر را دارد. شکل فقسه سینه هیچ تأثیری در مقدار شیر ندارد و مقدار و کیفیت شیر کاملاً مستقل از فیزیک بدن مادر است.
گاه مادران جوان این سؤال را مطرح می کنند که آیا شیردهی باعث چاقی می شود؟ این تصور اصلاً درست نیست، بلکه برعکس، شیردادن به نوزاد، بازگشت به وزن پیش از حاملگی را نیز تسریع می کند. تغذیه مناسب و سرشار از پروتئین می تواند مانع از تجمع چربیها پس از زایمان شود.
اشتباه بسیار بزرگی است که مادر با کوچکترین ناراحتی و بیماری، شیردادن به نوزاد خود را قطع کند، زیرا موارد منع شیردهی بسیار کم هستند. از جمله می توان به بیماریهایی نظیر ایدز، تبخال، سینه، هپاتیت و... اشاراه کرد، اما به عنوان مثال، گلو درد مانع از شیردهی نیست. همچنین برخی از داروها نیز به شیر مادر منتقل می شود و به همین دلیل باید قبل از مصرف، حتماً با پزشک مشورت شود.
تغذیه مادر در دوران شیردهی
همانطور که توجه به اصول تغذیه و خوردن موادغذایی متنوع در دوران بارداری اهمیت بسیار بالایی دارد، این اصول در دوران شیردهی نیز باید حتماً مورد نظر قرار گیرد.
پس از زایمان، روزانه حدود 800 میلی لیتر شیر در بدن مادر ساخته می شود. 500 تا 600 کیلوکالری انرژی برای تولید این مقدار شیر لازم است که بخش زیادی از آن، از اندوخته غذایی مادر در دوران بارداری تأمین می شود. در این مدت وزن مادر کم می شود؛ زیرا شیردهی سوخت و ساز چربیها را بیشتر می کند حتی اگر مادر از نظر انرژی نیز در سطح عالی باشد.
نیازهای غذایی مادر در این دوران تقریباً مشابه اواخر دوران بارداری است. خانم شیرده باید در این مدت، روزانه 60 تا 80 گرم پروتئین و 80 گرم چربی، 340 گرم مواد نشاسته ای و حداکثر 750 میلی لیتر لبنیات (ماست، پنیر و...) دریافت کند. این مقدار لبنیات، نیاز مادر به کلسیم یعنی 1200 میلی گرم، در روز را تأمین می کند و توصیه می شود در هر وعده غذایی لبنیات میل کنند. مصرف کافی اسیدهای چرب غیراشباع برای رشد سیستم عصبی نوزاد مفید است. به مادران توصیه می شود حداقل در هر روز 5/1 تا 2 لیتر مایعات بنوشند و در نوشیدن چای و قهوه نیز زیاده روی نکنند.
در واقع مادر در این دوران هر چه میل داشته باشد، می تواند بخورد. این دوران وقت مناسبی برای رژیم گرفتن نیست. بعضی از موادغذایی مانند سیر و پیاز موجب می شود که شیر مادر بوی نامطبوعی بگیرد، به همین دلیل پزشکان توصیه می کنند مادران این مواد را مصرف نکنند.
بعضی از گیاهان معطر مانند زیره، رازیانه و... علاوه بر اینکه طعم خوشایندی به شیر می دهند، ترشح شیر را نیز افزایش می دهند.
مادران کم شیر
کمبود ترشح شیر می تواند علل مختلفی داشته باشد که از مهمترین آنها می توان به تولید دیر هنگام شیر و یا تجمع شیر در سینه ها و نیز ناراحتی و خستگی مادر بخصوص به علت افسردگی و عوامل وراثتی اشاره کرد.
کاهش وزن نوزاد مهمترین زنگ خطر کم بودن شیر مادر است. اگر وزن نوزاد تا پنج روز بعد از تولد در حال کم شدن بود و یا اینکه طی این چند روز وزن اضافه نکرد، برای تشخیص علت، ابتدا آزمایشهایی در مورد بیماریهای عفونی و مشکلات گوارشی مانند استفراغ نوزاد را بررسی می کند. اگر آزمایشها سالم باشد مشکل، کم بودن شیر مادر است. در این صورت پزشک شیر خشک برای نوزاد توصیه می کند. در این صورت مادر باید بسیار مراقب باشد؛ زیرا هر شیری غیر از شیر مادر ممکن است حساسیت و استفراغ برای نوزاد در پی داشته باشد. در چنین شرایطی نوزاد بین مکیدن سرشیشه و سینه مادر سردرگم می شود، ترشح شیر مادر دچار مشکل می شود، احتمال قطع شدن شیر مادر افزایش می یابد، اعتماد به نفس مادر، توانایی شیر دادن و طول مدت شیردهی مادر نیز کم می شود.
در واقع اساس توصیه شیر این است که در هر وعده غذایی نوزاد، ابتدا مادر به فرزندش شیر دهد و سپس از شیشه شیر کمکی استفاده کند. حتی اگر فرض بر این گرفته شود که مادر هیچ شیری ندارد، باز هم باید چه با شیردوش یا با فشار دست، مادر سعی کند به نوزاد شیشه دهد، در حالی که این نکته مهم در بیشتر موارد فراموش می شود. وقتی مادر به نوزادش شیر می دهد، این بدان معنا نیست که هیچ شیری ندارد، بلکه ترشح شیر روز به روز کمتر می شود. در واقع بهترین راه برای ترشح شیر، شیردادن به نوزاد به طور مکرر است. بعضی داروها مانند ویتامین ای، گالادتوژیل و... نیز ممکن است برای تحریک ترشح شیر تجویز شود.
بازگشت به خانه و رسیدگی به امور زندگی، می تواند یک عامل بسیار مهم اضطراب، نگرانی و خستگی (افسردگی پس از زایمان) مادر باشد و اغلب شیر مادر در این شرایط، بتدریج کم می شود. مادر باید احتمال چنین مشکلی را بدهد و همسر یا یکی از نزدیکان در کارهای منزل به او کمک کنند تا نگرانیهای او تشدید نشود. نوشیدن مایعات فراوان، تغذیه مناسب در هر وعده غذایی و شیردادن به نوزاد، ساده ترین و مفیدترین راههای افزایش شیر است.