مقدمه :
اختلالات ناشی از کمبود ید یکی از مشکلات تغذیه ای است که زندگی میلیون ها انسان را در کره ی زمین در معرض خطر قرار داده است کشور ما از دیرباز از نظراختلالات ناشی از کمبود ید جزو مناطق پر شیوع به حساب می آمده است از سال 1346محققان ایرانی نشان دادند که گواتر بومی به عنوان مهمترین شاخص کمبود ید در مناطق مختلف کشور از شیوع بالایی برخوردار است بررسی های انجام گرفته در سال 1368 نشان داد که در کشور ما حدود 15 میلیون نفر در معرض اختلالات خفیف و یا متوسط ناشی از کمبود ید هستند و3 میلیون نفر نیز از عوارض شدید آن رنج می برند به همین دلیل در سال 1368 هم زمان با تشکیل کمیته ی کشوری پیش گیری و کنترل اختلالات ناشی از کمبود ید در معاونت بهداشتی وزارت بهداشت برنامه ی کشوری پیش گیری از اختلالات ناشی از کمبود ید تدوین شد وبا تلاش همه جانبه ی اعضای کمیته ی کشوری که عضو وزارت خانه ها و ادارات ذی ربط بودند تولید و توزیع نمک ید دار و تزریق آمپول ید روغنی در مناطق پر شیوع کشور به عنوان راهکار اصلی مبارزه با اختلالات ناشی از کمبود ید آغاز شده و ارائه ی مجوز برای تولید نمک معمولی متوقف شد . کشور ما دربین کشورهای مدیترانه ی شرقی اولین کشوری بود که اقدام به بررسی کشوری گواتر و تولید و توزیع نمک ید دار در سطح جامعه کرده و در دهه ی گذشته به موفقیت های چشم گیری نیز دست یافته است به طوری که در سال 1375با احراز دو شاخص عمده یکی مصرف بیش از 90درصد خانوار ها از نمک ید دار و دیگری بالا بودن میانه ی یدی ادرار از 10 میکروگرم در دسی لیتر (شاخص کافی بودن دریافت ید) نزد دانش آموزان مدارس به عنوان کشور عاری از اختلالات ناشی از کمبود ید در منطقه شناخته شده است.
ید و اهمیت آن :
ید یک عنصر طبیعی مورد نیاز برای زندگی است که باید به طور روزانه مصرف شود گواتر حداقل اختلالی است که در اثر کمبود ید به وجود می آید بزرگی غده تیروئید را گواتر می نامند فرد مبتلا به گواتر فعالیت کمتری نسبت به افراد طبیعی دارد اختلالات مهم دیگری که در اثر کمبود ید بروز می کند عقب ماندگی های جسمی و ذهنی, اختلالات عصبی و روانی, مرده زایی, لوچی چشم و کر و لالی است این عوارض در مناطقی که کمبود ید شدید است شیوع دارد . ید به خصوص در اوایل دوران کودکی, بلوغ, حاملگی و شیر دهی بیش تر مورد نیاز است و در یافت مقدار کافی آن اهمیت حیاتی دارد جنینی که در رحم مادر در حال رشد است برای رشد و تکامل طبیعی مغز و جسم به مصرف مداوم ید نیاز دارد و این مادر است که می تواند ید مورد نیاز او را مانند مواد دیگر تامین کند اگر مادر کمبود ید داشته باشد جنین او نیز از این عنصر حیاتی و ضروری محروم می شود چنان چه مادر در معرض کمبود شدید ید قرار گیرد کودک دچار عقب ماندگی رشد مغزی و جسمی به طور شدید و دائمی می شود کمبود ید باعث بروز اختلالاتی در راه رفتن , صحبت کردن , فکر کردن و کار کردن می شود اگر مادر دچار کمبود خفیف هم باشد باز کودک او تحت تاثیر قرار می گیرد گر چه ممکن است کودک طبیعی به نظر آید اما بعدا در مدرسه قدرت یاد گیری او کاهش می یابد و یا عقب مانده و وابسته به دیگران خواهد بود.کمبود ید از چند طریق مانع توسعه و پیش رفت جامعه می شود : جمعیت ساکن مناطق کمبود ید از نظر رشد روانی و جسمی دچار اختلال گردیده و از کارایی کافی برخوردار نیستند بنابراین تولید و بازده کمتری دارند . موجب کاهش آموزش پذیری و فراگیری کودکان می شود و هزینه های صرف شده برای جبران اختلال یادگیری موثر نبوده و به هدر می رود باعث افزایش تعداد افراد عقب مانده و وابسته به دیگران می شود و منابع جامعه را منحرف می سازد. سبب سقط و نازایی حیوانات اهلی می شود این امر در مناطقی که دامداری و دامپروری رواج دارد صدمات اقتصادی جبران ناپذیری را به بار می آورد.
پیش گیری :
اگر اختلالاتی که در اثر کمبود ید به وجود می آیند دائمی و غیرقابل برگشت هستند مهمترین کاری که می توان انجام داد پیش گیری از این اختلالات است بهترین روش پیش گیری از عوارض ناشی از کمبود ید استفاده از نمک های ید دار است طعم و بوی نمک ید دار مشابه نمک معمولی است و به همان طریق هم مصرف می شود با مصرف روزانه ی نمک ید دار می توان از گواتر و سایر اختلالات ناشی از کمبود ید جلوگیری کرد هر فرد, جوان یا پیر, بیمار یا سالم به طور روزانه به ید نیاز دارد زنان باردار و کودکان خردسال حتی بیش تر از سایرین به ید نیاز دارند بنابراین مصرف روزانه ی نمک ید دار در هنگام پخت غذا و یا در سر سفره به همان طریقی که همیشه نمک مصرف می شود توصیه می شود نمک ید دار همان نمک معمولی است که در کارخانه به آن یدور یا یدات پتاسیم اضافه می شود میزان ید اضافه شده در کشورهای مختلف متفاوت است در آمریکا میزان ید 100 میلی گرم, در سوئد 50 میلی گرم و در فرانسه 12 میلی گرم در هر کیلو نمک می باشد در کشور ما میزان ید اضافه شده 40 میلی گرم است نمکهایی که با یدات غنی شده اند پایدارتر هستند و ید کمتری در اثر مرور زمان و یا پخت و پز از دست می رود در کشور ما از ملح یدات پتاسیم برای غنی کردن نمک ها استفاده می شود نمک را نباید قبل از مصرف شست زیرا این عمل تمام ید موجود را از بین می برد هم چنین نباید نمک ید دار را به مدت طولانی در معرض رطوبت قرار داد چون ید آن از دست می رود بهتر است نمک ید دار را در ظروف بدون منفذ پلاستیکی, چوبی و سفالی یا شیشه ای یا سر پوش محکم نگه داری کرد نمک های ید دار در بسته بندی های متفاوت در دست رس است روی این بسته ها عبارت نمک ید دار قید شده است توصیه می شود برا ی مصرف نمک در آشپزخانه و سر سفره از نمک های تصفیه شده ی ید دار که ناخالصی های نمک معمولی را ندارد استفاده شود نمک های تصفیه شده ی ید دار به دلیل خلوص بالا, میزان ید را بهتر و به مدت بیش تر حفظ می کند در مناطق کمبود ید حتی علوفه نیز ید کافی ندارند بنابراین دام ها دچار کمبود ید می شوند که عارضه ی آن سقط جنین است. استفاده از نمک ید دار در تغذیه ی دام ها نه تنها موجب سلامتی آن ها می شود بلکه نیروی تولید مثل را هم بهبود می بخشد و تعداد سقط جنین و تولد نوزاد مرده را در حیوانات کاهش می دهد البته باید توجه داشت که نمک باید کم مصرف شود اما توصیه می شود همان مقدار کم نیز از نمک ید دار مصرف شود.
پایش و نظارت برنامه ی پیش گیری از اختلالات ناشی از کمبود ید:
استمرار برنامه ی پیش گیری از اختلالات ناشی از کمبود ید در گرو پایش مرتب و مستمر فعالیت های اجرایی, دریافت پس خوراند و تصحیح و حل مشکلات احتمالی است کشورهای زیادی به دلیل نداشتن برنامه های پایش و نظارت بر روند مصرف نمک ید دار, میزان دسترسی مردم (پوشش مصرف) و میزان ید موجود در نمک های ید دار دچار شکست شده اند لازم به ذکر است که ید, یک ماده ی غذایی است که به دلیل فقدان آن در طبیعت, آن را به نمک اضافه می کنیم هر گاه به هر دلیلی این ماده به مردم نرسد مشکل دوباره بر می گردد.
پایش برنامه ی پیش گیری از کمبود ید در حال حاضر به دلایل زیر انجام می شود :
- اطمینان از این که همه ی نمک ها در شهرها و روستاها ید دار هستند .
- چند درصد از مردم از نمک های ید دار استفاده می کنند؟
- با توجه به این که مصرف نمک در خانواده های مختلف یکسان نیست آیا میزان ید دریافتی مردم مطلوب است؟
* نمونه برداری از نمک های ید دار در شهر ها به صورت علمی , و طبق یک دستورالعمل مدون توسط کارکنان بهداشت محیط صورت می گیرد و نمونه ها در فواصل زمانی مناسب به آزمایشگاه های کنترل غذا در استان ها ارسال می شود میزان ید این نمک ها اندازه گیری و در فرم مخصوص ثبت و به دفتر بهبود تغذیه ی جامعه ارسال می شود بنابراین سالیانه از کل کشور بیش از هزار نمونه نمک مورد آزمون قرار می گیرد کارخانه هایی که میزان ید نمک آن ها کم است بدین صورت شناسایی می شوند و کارشناسان اداره ی نظارت بر مواد غذایی توصیه های لازم را برای حل مشکل ارائه می دهند و اگر مشکل ادامه داشت خط تولید تا زمان تصحیح تعطیل می شود.
* پایش نمک های ید دار در مناطق روستایی کشور توسط بهورزان شاغل در خانه های بهداشت به انجام می رسد به طوری که بهورزان ماهانه یک بار به مغازه های روستا مراجعه کرده چنان چه فقط نمک ید دار عرضه شود مغازه دار را تشویق می کنند در غیر این صورت آموزش مجدد را در برنامه ی کار خود قرار می دهند هم چنین بهورز هر شش ماه یک بار برای ارائه ی آموزش های لازم به مدرسه مراجعه کرده و نمک مصرفی خانواده های دانش آموزان را با قطره ی ید سنج آزمایش می کند اگر نمک ها ید دار نبودند برنامه ی آموزش را پی گیری می کند و آموزش های بهداشتی لازم را در زمینه ی لزوم مصرف نمک ید دار و سایر برنامه های بهداشتی به کودکان ارائه می دهد در ضمن بهورز هر سال در زمان سرشماری خانوار به خانه ها مراجعه و نمک مصرفی خانواده را با قطره ی ید سنج آزمایش می کند و بعد از سرشماری تعداد کل خانواده هایی که نمک ید دار استفاده می کنند را حساب کرده و در استیکر زرد رنگ نمک ید دار که بر روی زیج حیاتی نصب می گردد منتقل می نمایند.
* برای اطمینان از پوشش مصرف تاکنون سعی شده است در بررسی هایی که توسط بخش بهداشت برای اهداف دیگری طراحی و اجرا می شوند نمک خانواده ها مورد آزمایش قرار گیرد قطره ید سنج که بدین منظور مورد استفاده قرار می گیرد در داخل کشور تولید می شود با چکاندن یک قطره از این محلول روی نمک در صورتی که نمک تغییر رنگ داد ید دار بودن آن تایید می شود.
* میزان یدی که توسط انسان استفاده می شود بعد از انجام فعالیت هایی که به وسیله ی هورمون ها صورت می گیرد از طریق ادرار دفع می شود این میزان تقریبا معادل ید دریافتی است.