در کشورهای که در آن بورکراسی حاکم است ومجلس دارند بودجه دارای ((دور بودجه ای )) یاگردش می باشد که ابتدا وانتهای حرکت بودجه در آن معلوم می باشد ، این مراحل عبارتند از:
1- تهیه ، تنظیم وپیشنهاد بودجه .
2- مرحله تصویب بودجه .
3- مرحله اجرای بودجه .
4- مرحله نظارت بربودجه .
1- تهیه وتنظیم وپیشنهاد بودجه : این مرحله مهمترین دور از چرخه کار بودجه ریزی به حساب می آید زیرا سیاست گذاری ها وبرنامه ریزی ها واولویت بخشی فعالیتها وعملیات برای رسیدن به هدفها در این مرحله تبلور پیدا می کند وباید بصورت علمی و دقیق وبا درنظر گرفتن قابلیتهای اجرایی تهیه گردد.
2- تصویب بودجه : نمایندگان مردم با تصویب بودجه کارهای دولت را بررسی وکنترل می نمایند زیرا برنامه های دولت دربودجه تبلور پیدا می کند و قوه مقننه پیش از تصویب ناگزیر است بودجه پیشنهادی دولت را دقیقاً رسیدگی نموده و آن را بمنظور تطبیق با نیازهای جامعه که از طریق افکار عمومی دریافت داشته اصلاح نماید.
3- اجرای بودجه : دراین مرحله بودجه بوسیله قوه مجریه از حالت برنامه به دنیای عمل وواقعیتها وارد می شود و مرحله بسیار مهم در چرخه کار بودجه ریزی به شمار می آید زیرا تمام عملیات در مرحله بیش بمنظور اجرای بودجه انجام می گیرد و اگر بودجه به درستی و مطابق با روح و محتوای آن به اجرای درنیاید تمام تلاشی که برای تنظیم دقیق و کارا بودن آن به کار رفته و آنچه قانون گزاران به تصویب رسانیده اند بیهوده و درست به هدفهای خود نمی رسد.
4- نظارت بربودجه : آخرین مرحله از چرخه کار بودجه مرحله کنترل بودجه است ،مفهوم ساده کنترل عبارتست از مقایسه ومطابقت آنچه که هست با آنچه که باید باشد به عبارت دیگر ، نظارت ، تطبیق بودجه مصوب مجلس نمایندگان مردم است با چگونگی اجرای آن که توسط دولت انجام می شود .
روشهای بودجه ریزی :
روشهای بودجه ریزی در طی سالیان متمادی تحولات گوناگونی داشته است که این تحولات براساس هدفها و انتظاراتی که از بودجه می رفته ، می باشد . در ذیل روشهای متداول بودجه بر اساس تکامل به اختصار توضیح داده می شود .
الف – بودجه متداول
بودجه متداول که قدیمی ترین نوع بودجه ریزی است هدفها و تاکیدات صرفاً به ابزار مالی و حسابداری دریافت ها و پرداختهای بخش دولتی استوار است و توزیع اعتبارات منحصراً معطوف به (( دستگاه – مواد هزینه )) منتهی می گردد ونقش مجلس نیز در بررسی بودجه فقط متوجه حفظ وکنترل مخارج دولت در چهارچوب اعتبارات مصوب می باشد که هیچ هزینه ای از اعتبارا ت مصوب تجاوز ننماید و هر هزینه ای درمحل و مواد خود به مصرف رسیده باشد.
ب – بودجه ریزی برنامه ای :
در این روش عملیات دستگاههای اجرایی به شکل برنامه کار تنظیم می شود بطوریکه براساس آن کارهای دستگاهها بر حسب هدفهای اساسی ، طرحها ویا فعالیتهای مهم آن مورد تجزیه وتحلیل قرار گرفته وازش پولی مخارج آنها برآورد وپیش بینی می گردد. چنانچه نظریه بودجه برنامه ای مورد قبول واقع شود ، هر یک از سازمانهای دولتی مجبور می گردند عملیات خود را به چند برنامه اساسی تقسیم نمایند . البته حدود برنامه های مزبور باید وسیع باشند ولی بدیهی است که فعالیتهای متنوع وغیر مشابه نباید تحت برنامه واحد منظور گردند.
ت – بودجه ریزی بصورت عملیاتی :
حقیقت این است که خط درشتی نمی توان بین بودجه برنامه ای وبودجه عملیاتی رسم کرد زیرا که در واقع بودجه عملیاتی مرحله پیشرفته تری از بودجه برنامه ای است . دربودجه عملیاتی حجم عملیات براساس موازین علمی وفنی اندازه گیری شده وهزینه عملیات با استفاده از اصول ومبانی مدیریت نوین مانند روشهای حسابداری قیمت تمام شده اندازه گیری کارواستاندارد ها محاسبه برآورد می گرددبه عبارتی اساس بودجه عملیاتی بر پایه چهار اصل زیر استوار است .
الف – روش اندازه گیری کار .WORK MEASUR MENT
ب – حسابداری قیمت تمام شده COST ACCOUTING
ت – استفاده ازنورمها NORMS
ث – استفاده از استاندارد ها STANDARDS
فرق عمده بین بودجه برنامه ای وبودجه عملیاتی
1- بودجه برنامه ای در سطحی بالاتر از بودجه عملیاتی قرار دارد زیرا هر برنامه شامل چند واحد عملیاتی می باشد.
2- بودجه برنامه ای هزینه ها را به صورت کلی و فقط در سطح برنامه مطرح می کند و مورد استفاده مسئولان رده بالا قرار می گیرد در حالی که بودجه عملیاتی هزینه ها را به جزء ترین شکل ممکن گزارش می کند وبرای مدیران واحدهای عملیاتی می تواند سودمند باشد.
3- از نظر بعد زمانی بودجه برنامه ای پیش نگر است وبا توجه به اهداف اقصادی ، اجتماعی دولت روند آینده فعالیتهای دستگاه را در نظر می گیرد در حالی که بودجه عملیاتی همواره ناظر برارتباط میان مواد هزینه و محصول نهایی واحد عملیاتی است
4- از نقطه نظر ماهیت بودجه برنامه ای کار بررسی مقامات دستگاههای اجرایی ، سازمان مدیریت وبرنامه ریزی ، مجلس قانون گذار را آسان می کند در حالی که بودجه عملیاتی به عنوان پایه هرم بودجه یک دستگاه با ارائه آمار واطلاعات کمی ، میزان کار انجام شده در تولید و فعالیت یا محصول نهایی را مشخص می سازد .
بودجه ( برنامه ریزی ، طرح ریزی – بودجه ریزی P. D. B. S
این روش از سال 1960 در آمریکا پایه ریزی شد. با اجرای این روش اعطای اعتبارات به واحدهای اجرایی مستلزم شناخت امکانات موجود دستگاه اجرا کننده مورد تاکید قرار گرفت .
اصول این روش در طرحهای عمرانی و فرمهای مربوط به آن هنوز مورد عمل می باشد . در این سبک بودجه ریزی در اجرای هدفی مشخص با برنامه کار معین و نرمال مشخص با شناخت عوامل منابع انسانی ، منابع تاسیساتی وتجهیزاتی ، منابع مالی لازم اختصاص داده می شود .
بودجه ریزی برمبنای صفر ZERO – BASE BUDGETTING
چون در بیشتر بودجه ها ، بودجه سال یا سالهای پیش مبناء قرار می گیرد از این رو بودجه به تداوم گرایش پیدا می کند و تهیه کنندگان بودجه هزینه های پیشنهادی بودجه سال آینده را براساس ارقام بودجه ای سال پیش توجیه و از آن دفاع می نمایند . چنین فرآیندی معمولا گرایش به تداوم بودجه ایجاد نموده و هر سال مبنای سال آینده قرار می گیرد . این کار موجب می شود که تغییرات برونی و عوامل محیطی ویا سازمانی در نظر گرفته نشده و پیش بینی ها را از واقعیت ها دور سازد . بودجه برمبنای صفر این مشکل رابرطرف می کند در این روش هزینه ها به جای اینکه بر مبنای سطح سال پیش وبا روند افزایش و یا کاهش محاسبه و برآورد شوند از صفر شروع شده و برای هر ریالی که مصرف می شود باید دلایل منطقی ارائه وتوجیه شود .