ارزش و اهمیت والاى اصل مشورت و مشاوره از دیدگاه اسلام، اهمیت ویژگیهاى شوراى مشاوره و مشاورین را در اسلام آشکار مىسازد، مشاور در حقیقت رکن اصلى نیل به حقائق و واقعیات و جلوگیرى از خطا واشتباه و تثبیت محور حرکت انسانها به سوى نیازمندىهاى فردى واجتماعى و معنوى به شمار مىرود.
حال باید دید مشاور در اسلام چه کسى باید باشد؟ و چه صفات و ویژگیهائى را باید داشته باشد؟
مشاور از دیدگاه اسلام هر انسان عاقل و بصیر و آگاهى است که دیدگاه اسلامى داشته، با تقوا و خیراندیش بوده، داراى کمالات نفسانى و خالى از فساد اخلاق و مبرا از انحرافات فکرى و عقلى و عملى باشد پس مشاوره در اسلام داراى حدود و مقرراتى بوده، مبتنى بر اصول و معیارهائى مىباشد.
امام صادقعلیه السلام فرمود:
«المشوره لا تکون الا بحدودها فمن عرفها بحدودها والا کانت مضرتها على المستشیر اکثر من منفعتها».
مشورت باید با حدود و مقررات و به شرائط خاص خودش انجام پذیرد و کسى که این حدود را بشناسد مشورت او منتهى به خیر مىشود و کسى که حدود و شرائط مشورت مفید را نداند، زیان آن بر مشورت کننده بیشتر از منفعت آن مىباشد.
مطابق این کبراى کلى مشاور متصف به یک سلسله از صفات بوده و یک سلسله از صفات را نیز باید نداشته باشد. صفاتى که مشاور از دیدگاه اسلام باید آنها را داشته باشد به قرار زیر است:
۱ - مشاور باید عاقل و صاحب راى و نظر باشد زیرا طبیعى است انسانى که اطلاعات لازم و خبرگى کافى در مورد مشورت نداشته باشد، مشورت با او نه تنها مفید نیست، بلکه ممکن است راهنمائىهاى ناشیانه او باعث انحراف بوده، زیان و ضرر به دنبال خود داشته باشد.
امام باقرعلیه السلام از پیامبر گرامى اسلامصلى الل.ه علیه وآله نقل مىکند که از او از معناى حزم واحتیاط سئوال کردند در پاسخ آن فرمود: «مشاوره ذو الرای و اتباعهم»یعنى: حزم و احتیاط در امور همان مشاوره با انسانهاى عاقل صاحب راى و نظر مىباشد.
این نوع از مشورت داراى منافع کثیر و حداقل موجب پشیمانى وندامت مشورت کننده نمىشود.
ابى جارود از امام باقرعلیه السلام نقل مىکند که فرمود: در کتاب تورات چهار جمله وارد شده است از جمله آنها این است: «من لا یستشیر یندم» کسى که با صاحب فکر و نظر در امور خود مشورت نکند، پشیمان و نادم مىگردد. و همواره در مخاطرات و گرفتاریها واقع مىشود.
و در روایت دیگرى چنین نقل شده است: «خاطر بنفسه من استغنى برایه». کسى که بدون مشورت به راى خود عمل کند و خود را بىنیاز از مشورت با صاحب نظران بداند، در انجام امور خود را به مخاطره انداخته است.
و در روایات و احادیث وارده از ائمهعلیهمالسلام انسان عاقل به عنوان «قرین مرشد» تعبیر آورده شده است چنانکه مفضل بن عمر از امام صادقعلیه السلام نقل مىکند که فرمود:
«...من لم یکن له قرین مرشد متمکن عدوه من عقبه». کسى که براى او دوست نزدیک ارشاد کننده افکار او نداشته باشد چه بسا دشمن او از پشتسر او قدرت حمله بر او را داشته باشد.
طبعا «قرین مرشد» انسان عاقل داراى ورع و تقوا مىباشد زیرا راهنماى باطنى ارشاد کننده به نام عقل را همراه خود دارد و این راهنما او را به خیر امر مىکند و او را از بدیها و زشتیها باز مىدارد.
سلیمان بن خالد مىگوید: از امام صادقعلیه السلام شنیدم که فرمود:
«استشر العاقل من الرجال الورع فانه لا یامر الا بالخیر و ایاک و الخلاف فان مخالفه الورع العاقل مفسده فی الدین والدنیا».
با مردان عاقل و با تقوا مشورت کن زیرا او جز به خیر دستور نمىدهد و مواظبت داشته باشد واز مخالفتبا راى مشاور عاقل و با تقوى بپرهیز زیرا این کار باعث فساد در دین و دنیاى انسان مىگردد.
بدیهى است مشاور عاقل وباتقوا در مقام مشورت در موارد لازم و مقتضى، مشورت کننده را پند واندرز مىدهد و او را از انجام زشتیها و فسادها باز مىدارد و او را به انجام نیکىها و خوبیها راهنمائى مىکند یعنى مشاور عاقل وباتقوا ناصح خوبى بوده و همین امر باعث رشد فکر مشورت کننده و باعث توفیق بیشتر او میگردد.
منصور بن حازم از امام صادقعلیه السلام واو نیز از پیامبر گرامى اسلامصلى الل.ه علیه وآله چنین نقل مىکند:
«مشاوره العاقل الناصح رشد و یمن و توفیق من الله فاذا اشار علیکالناصح العاقل و ایاک والخلاف فان فى ذلک العطب».
مشاوره با انسانهاى عاقل نصیحت کننده(ناصح) حداقل سه فایده مهم دارد:
الف - باعث رشد فکر مشورت کننده مىباشد.
ب - باعثبرکت در انجام کار مىباشد.
ج - سبب پیدایش توفیقات الهى مىباشد.
پس هنگامى که ناصح عاقل براى انجام کارى تو را دعوت کرد، حتما از انجام آن کار مخالفت ننما زیرا مخالفت موجب سختى و رنج و مشقت مشورت کننده مىشود.
و در برخى از روایات وارد است که عمل به دستور شخص عاقل ناصح داراى دین و تقوا باعث این مىشود که خداوند کار او را به خیر مىانجامد و او را از خذلان و خوارى نجات مىدهد، بلکه مقام و منزلت او را نزد خدا بالا مىبرد.
در غرر و درر آمدى از علىعلیه السلام نقل شده است: «خیر ما مشاورت ذو النهى والعلم واولو التجارب الحزم»: بهترین مورد مشورت، مشورت با صاحبان عقل و علم و تجربه و داراى حزم واحتیاط مىباشد.
شیخ طوسى در امالى خود از ابوهریره از رسول خداصلى الل.ه علیه وآله نقل مىکند: «استشردوا العاقل ولا تعصبوه فتندبوا»: با انسانهاى عاقل در امور خود مشورت کنید و بدینطریق رشد کار خود را طلب کنید و بعد از مشورت با نتیجه این مشورت مخالفت ننمائید و گرنه پشیمان و نادم مىشوید.
حلبى از امام صادقعلیه السلام نقل مىکند که مشورت مفید و جامع، مشورت با کسانى است که چهار صفت را داشته باشند از جمله این صفات: «فاولها ان یکون الذی تشاوره عاقلا» یعنى اولین شرط لازم در مشاور این است که عاقل باشد.
جالب این است که امام معصوم به دنبال بیان اولین صفت لازم در مشاور، علت آن را اینگونه بیان مىکند:« فانه اذا کان عاقلا انتفعتبمشورته» هنگامى که مشاوران عاقل باشند، مشورت او مفید و ثمربخش واقع مىشود.
۲ - مشاور داراى خشیت و خوف الهى باشد
دومین ویژگى شخص مشاور و شوراى مشاوره این است که خوف الهى و خشیت پروردگار در دل و جا ن آنان جاى داده شده باشد زیرا قطعا چنین کسانى قابل اعتماد و اطمینان هستند، اینان هستند که فکر خیانتبه برادر دینى خود را در دل هرگز جاى نمىدهند و درنتیجه مشورت با آنان اطمینانبخش بوده، براى مشورت کننده امنیتخاطر قابل اعتماد ایجاد مىکند.
امام صادقعلیه السلام ضمن بیاناتى به معاویه بن وهب چنین فرمود:
«... واستشر فى امورک الذین یخشون ربهم»: با انسانهاى داراى خوف و خشیت الهى مشوت کن. اینها انسانهاى امین بوده فکر خیانت و افشاء سر برادر مؤمن را نزد دیگرى در دل خود هرگز جاى نمىدهند.
و در روایت دیگرى از امام صادقعلیه السلام نقل شده است: «شاور فى حدیثک الذین تخافون الله»: در امور خود با مشاورین داراى خوف الهى مشورت کن.
وهمین حالتخوف و خشیت الهى معیار امین بودن انسانهاى مشاور محسوب مىشود چنانکه در ضمن همان روایتبالا از امام صادقعلیه السلام چنین نقل شده است: «الامین الذی یخشى الله».
۳ - مشاور باید انسان حر و انسانهاى آزادمنش بوده، تحت تاثیر برخى از عوامل ضعیف کننده و مضر قرار نگیرد.
چنانکه حلبى از امام صادقعلیه السلام دومین شرط لازم در شخص مشاور را چنین بیان مىکند: «والثانیه ان یکون حرا متدینا» شرط دوم لازم در مشاور این است که او آزادمنش بوده متدین باشد و سر و راز اینکه مشاور باید چنین صفت و ویژگى را داشته باشد این است که امام صادقعلیه السلام مىفرماید:« اذا کان حرا متدینا اجهد نفسه فى النصیحه لک» : هنگامى که مشاور انسان آزادمنش بوده متدین باشد، تمام هم و سعى خویش را در بهتر انجام دادن نصیحت و مشورت خویش به کار مىبرد.
۴ - مشاور باید انسان درستکار و صدیق بوده، اصول برادرى را کاملا بداند و آن را در مقام عمل مراعات نماید.
حلبى از امام صادقعلیه السلام درباره این ویژگى چنین نقل مىکند: «والثالثه ان یکن صدیقا مواخیا»: سومین شرط لازم در مشاور این است که انسان باصفا بوده، واقعا صدیق مشورت کننده باشد و اصول برادرى را درباره او مراعات نماید.
۵ - اثر این صفت لازم بالا در مشاور این است که سر و راز مشورت کننده را کاملا حفظ کند تا منافع او در مقابل دشمنانش به خطر نیفتد.
چنانکه امام صادقعلیه السلام چنین فرمود: «اذا کان صدیقا مواخیا کتم سرک اذا اطلعته على سرک فان عمله به کعلمک به تمت المشوره و کملت النصیحه .: هنگامى که مشاور انسان صدیق بوده، اصول برادرى را با مشورت کننده مراعات نماید طبعا سر و راز مشورت کننده را هنگام اطلاع از آن مخفى نگاه مىدارد و نزد دیگرى آن را فاش و آشکار نمىسازد زیرا علم مشاور به راز مشورت کننده مثل علم خود مشورت کننده پس از خویش مىباشد(یعنى مشاور با احراز مقام مشورت به منزله خود مشورت کننده امین بوده، راز او را نزد دیگرى آشکار نمىسازد).
امام صادقعلیه السلام در روایت دیگرى همان صفات و ویژگیهاى لازم در مشاور را به عبارت دیگرى بیان فرمود و نکته دیگرى نیز ضمن آن بیان مىفرماید و آن روایت چنین است:
«شاور فى امورک مما یقتضى الذین فیه خمس خصال: عقل و علم و تجربه و نصح و تقوى فان لم تجد فاستعمل الخمسه و اعظم و توکل فان ذلک یؤدیک الى الصواب.
در امور خود در مواردى که دین و مذهب آن را اقتضا مىکند، مشورت کن با کسانى که داراى پنج صفت هستند: داراى عقل و علم و تجربه و تقوى بوده، ناصح مىباشند و اگر چنین افراد داراى این ویژگیها را نیافتى سعى کن در پیدا کردن آنها و این عمل سعى را بزرگ بشمار و بعد از سعى و مشورت توکل بر خدا بکن که قطعا توکل تو به خدا منتهى به عمل نیک و شایسته مىگردد.
تذکر این نکته در اینجا لازم است که لزوم مشورت با مشاورین عاقل و عالم و با تجربه و با تقوى منحصر به امور مربوط به دین نیست، بلکه حکم لزوم مشورت، در امور مربوط به دنیا نیز جریان دارد چنانکه مرحوم نورى در مستدرک الوسائل، ج۲، ص ۶۵ از مصباح الشریعه روایتى از امام صادقعلیه السلام نظیر روایتبالا را نقل مىکند و در ذیل آن از امام صادقعلیه السلام چنین نقل مىنماید: «... وما کان من امور الدنیا التی هی غیر عایده الى الدین فامضیها و لاتتفکر فیها» یعنى در امور مربوط به دنیا نیز مشورت با مشاورین عاقل و عالم و متقى و باتجربه لازم است و این ویژگیها را در مقام مشاوره مراعات کن.