اوقات فراغت
معنای اوقات فراغت
چنانچه از گروهی از مردم که به شکل تصادفی برگزیده شده‌اند بپرسیم که نظرتان درباره اوقات فراغت چیست پاسخهای متفاوتی می‌دهند. عده‌ای ممکن است بر این بارو باشند که اوقات فراغت مدت زمانی است که پس از انجام کار یا انجام وظائف و مسئولیتها باقی می‌ماند. عده دیگر ممکن است به فعالیتهای خاصی نظیر تماشای تلویزیون شرکت در فعالیتهای ورزشی ، صرف غذا در بیرون از منزل و هزاران نوع فعالیت دیگری که ممکن است برای آنان جالب باشند، اشاره کنند.
تنوع این پاسخها نشان می‌دهد که اوقات فراغت برای افراد مختلف معانی گوناگونی دارد. ولی آنچه مسلم است اوقات فراغت فقط زمان آزاد شده از بار کار نیست. بلکه فعالیتی غیر اجباری است. در فرهنگ عمید نیز درباره تعریف و فعال اوقات فراغت چنین آمده است: فراغت در فارسی به معنی آسودگی و آسایش و آسودگی از کار و شغل است. فرد در این اوقات می‌خواهد که به اشتغالی بپردازد که با کمال میل به آنها علاقه نشان می‌دهد خواه به منظور استراحت خواه برای ایجاد تنوع.
کارکردهای اوقات فراغت رفع خستگی
یکی از کاکردهای اساسی اوقات فراغت رفع خستگی و تامین استراحت فرد است. انسانها به همه به استراحت و رفع خستگی نیاز دارند. کار مداوم بدون زمانی برای رفع خستگی موجب پائین آمدن بازده عمل و و خم خوردن سلامت روانی فرد می‌شود اما هدف از این اوقات بطالت نیست بلکه زمانی است که فرد به تمدد اعصاب میپردازد و حاصل آن افزایش بازده است.
کارکردهای اوقات فراغت ، نیاز به تفریح
پس از انجام کار در طی ایامی ، آدمی نیاز دارد تا اوقاتی را صرف تفریح کند. نقل می‌کنند که علی علیه‌السلام در روزهای جمعه به بیرون از شهر مدینه و به قصد تفریح می‌رفتند. تفریح جنبه‌های مختلفی برای افراد می‌تواند داشته باشد. در اسلام به تفریحات سالم متعددی اشاره شده است که می‌توانند نقش موثری در روح و روان فرد داشته باشند پیامبر اکرم با اشاره کردن به عنوان یک تفریح سالم می‌فرمایند: مسافرت کنید تا سلامت بمانید.
کارکردهای اوقات فراغت، شکوفایی استعدادها
استعدادهای انسان اگر در زمینه و شرائط مساعدی قرار گیرد به فعل تبدیل می‌شوند. از این جهت شناسائی این زمینه‌ها در زندگی فرد بسیار مهم است. اوقات فراغت یکی از این موقعیتهای بسیار مناسب است که فرد می‌تواند با استفاده از آن به شناسائی و تقویت استعدادهای خود بپردازد. مثلا کمی که در این اوقات به نقاشی و یا دیگر کارهایی میپردازد که استعداد دارد.
کارکردهای اوقات فراغت ، رشد اجتماعی فرد
اوقات فرد علاوه بر تاثیرات فردی که در شخصیت فرد دارد به رشد اجتماعی او نیز کمک می‌کند. شرکت فرد شبکه‌های اجتماعی موجب بهبود روابط اجتماعی فرد شده و پیشرفت از لحاظ اجتماعی کمک می‌کند. بسیاری از پیشرفتهای فرد با پیشرفت اجتماعی فرد پیوند تنگاتنگ دارد اگر فرد دارای بهترین و ارزنده ترین استعداد باشد تا زمانیکه به ارائه آنها در سطح اجتماعی توانایی نداشته باشد، چندان موفق نخواهد بود.
رهنمودهای عملی برای استفاده اوقات فراغت
اوقات فراغت معنای اصلی آن اشاره به اختیار و آزادی عمل فرد دارد. بنابراین پر کردن آن و حال و هوای کاری به آن دادن از کارکردهای آن می‌کاهد. بنابراین بهتر است فرد در این اوقات با خیالی آسوده و آزادی عمل کامل فعالیت مورد نظر را فقط به خاطر خود و دلخواه و حتی بدون توجه به نتایج مادی و غیره انجام دهد. بنابراین در مورد پر کردن اوقات فراغت کودکان نیز باید از تحمیل فعالیت دلخواه و مورد علاقه خود به کودکان و نوجوانان پرهیز کنیم. از سرگرمیها و فعالیتهای متنوع استفاده شود و البته نه به صورت فشرده تا موجب خستگی و دلزدگی فرد نشود. حتی الامکان در این اوقات بسته به علائق و تمایلات فرد از کارهای هنری نیز گنجانده شود.
هرچند برخی افراد عمدتا اوقات فراغت را با کارهای هنری پر می‌کنند اما این مساله بستگی زیادی به علاقه و استعداد فرد دارد و چون هدف فراز برنامه ریزی برای اوقات فراغت اجبار نیست بهتر است با علاقه و استعدادهای فرد مطابقت داشته باشد. برخی از افراد اوقات فراغت خود را با انواع فعالیتهای رایانه‌ای می‌گذراند که در راس این فعالیتها بازیهای کامپیوتری ، Chat و غیره قرار دارد. اما آنچه توصیه می‌شود اینکه نباید ساعات طولانی از دقت افراد و بویژه کودکان و نوجوانان صرف بازی با کامپیوتر شود زیرا عوارض زیادی در پی خواهد داشت که می‌توان به عوارض جسمانی ، روانی و اجتماعی و فرهنگی تقسیم کرد.
بروز چاقی یکی از عوارض جسمانی است و پرخاشگری نمونه‌ای از عوارض روانی اگر قرار است اوقات فراغت فرد با استفاده از کامپیوتر طی شود لازم است با برنامه ریزی و انتخاب فعالیتهای مطلوب انجام گیرد. صله رحم و دید و بازدید در اسلام به عنوان یکی از فعالیتهای اوقات فراغت معرفی می‌شود که هم آثار مطلوب فردی و هم اجتماعی دارد. در انتخاب فعالیتهای اوقات فراغت از دیگران تقلید نکنید. افراد از لحاظ میزان لذتی که از فعالیتها می‌برند، متفاوتند. اجازه ندهید فعالیتهای شما در اوقات فراغت به صورت عادت بیایدکه از فلسفه اساسی برنامه ریزی اوقات فراغت ساقط است.
دیدگاه‌های چند تن از استادان و کارشناسان مسائل تربیتی پیرامون اوقات فراغت
شمارش معکوس 90 روز تعطیلات تابستان آغاز شده است. هر ساله با نزدیک شدن به ایام فراغت دانشآموزان از تحصیل، دستگاه‌های مختلف برنامه‌های خود را تحت عنوان «غنی‌سازی اوقات فراغت دانشآموزان» اعلام می‌کنند. وزارت آموزش و پرورش، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، سازمان تبلیغات اسلامی، بسیج و... هر ساله آمار و برنامه‌هایی برای اوقات فراغت گزارش می‌کنند که غالب آنها را تلاش‌های هنری، نقاشی، خوشنویسی، تذهیب، معرق،کلاس‌های ورزشی و اردو تشکیل می‌دهد. به عبارتی هنر و ورزش همان درس بحث‌‌انگیزی که در طول سال تحصیلی مورد بی‌مهری و بی‌توجهی‌اند، پس چگونه می‌توان در ترم تابستان باعث شکوفایی خلاقیت دانشآموزان شد و در سال تحصیلی تنها به ارائه دروس از پیش تعیین شده فکر کرد؟ چه طور می‌توان در تابستان کودکان را به کتابخانه دعوت کرد ولی در کتابخانه مدارس و کلاس درس تلاشی به این منظور انجام نداد.
کارشناسان مسائل تربیتی در این باره معتقدند در صورتی که برای پرکردن اوقات فراغت برنامه‌ریزی نشود این ایام می‌تواند در شکوفایی استعدادها نقش مهمی داشته باشد و همچنین اگر نظارت کاملی بر روی دانشآموزان صورت نگیرد، این ایام می‌تواند به عنوان یک تهدید جدی تلقی شود همان طور که بسیاری از مشکلات و ناهنجاری‌ها از سوی برخی دانشآموزان در ایام تعطیل صورت می‌گیرد، و این نشاندهنده اهمیت ویژه این دوران است که توجه و برنامه‌ریزی خاصی را می‌طلبد. اما در حال حاضر به رغم وجود متولی اوقات فراغت جوانان، از بین 5/14 میلیون دانش‌آموز کشور تنها ده درصد تحت پوشش برنامه‌های اوقات فراغت بوده و مابقی رها هستند. آمار نشان می‌دهد از حدود یک میلیون و 26 هزار نفر دانش‌آموزی که در تهران وجود دارد اگر شش ساعت در روز فراغت داشته باشند، حدود 295 میلیون نفر اوقاتی دارند که می‌توان برای آن برنامه‌ریزی کرد این در حالی است که حداقل 20 تا 30 هزار نفر پسر 11 تا 21 ساله ساعت بیکاری را در مراکز گیم نت می‌گذرانند و به طور متوسط سالانه 20 میلیارد ساعت اوقات فراغت دانشآموزان کشور هدر می‌رود.
اوقات فراغت، آینه فرهنگ جامعه
فاطمه کباری، جامعه‌شناس و پژوهشگر مسائل اجتماعی اوقات فراغت را لحظه‌هایی می‌داند که فرد فارغ از کار و مسئولیت آن را بر اساس تمایل شخصی خود تنظیم می‌کند و برنامه آن در مورد هرکس متفاوت است و به سلیقه نیازهای روحی، سن و توان مالی فرد بستگی دارد.
او می‌گوید: لحظه لحظه اوقات فراغت امروزه از چنان اهمیتی برخوردار است که حتی از آن به مثابه آینه فرهنگ جامعه یاد می‌کنند. به این معنی که چگونگی گذراندن اوقات فراغت افراد یک جامعه تا حد بسیاری معرف ویژگی‌های فرهنگی و میزان توسعه‌یافتگی آن جامعه است. بنابراین اگر طرح و نقشه زندگی و کار جوانان با برنامه‌هایی که برای اوقات فراغت خود تنظیم می‌کنند، مغایرت داشته باشد و یا تفریحات و فعالیتهای فراغتی آنها با هنجارهای فرهنگی در تضاد می‌باشد اوقات فراغت به یک مشکل اجتماعی مبدل خواهد شد.
امان‌الله قرایی‌مقدم جامعه‌شناس و استاد دانشگاه نیز در این زمینه معتقد است هر کاری که غیر از کار و حرفه روزانه فرد به اختیار فرد در هر ساعتی از فراغت که مایل است انجام شود، اعم از تفریح یا انجام کاری سخت و عقب افتاده بازهم جزئی از گذراندن اوقات فراغت محسوب می‌شود. زیرا بر خلاف کار روزانه هیچ اجباری برای انجام آن ندارد و می‌تواند زمان آن را تغییر دهد.
در مجموع هر کاری، حتی سخت و خسته‌کننده که فرد خارج از زمان کار اصلی روزانه‌اش انجام دهد و موجب احساس رضایت و شادی در فرد شود و برای زمان از دست رفته احساس غبن و ضرر نکند، جزء اوقات فراغت مطلوب فرد محسوب می‌شود. این استاد دانشگاه، وجود نداشتن امکانات و عدم مدیریت منسجم در اوقات فراغت متناسب با نیاز جوانان را یکی از دلایل عمده‌ای می‌داند که متأسفانه موجب می‌شود اکثر جوانان ما در این فرصت‌ها که می‌تواند نقش بسیار مهمی در شناسایی و شکوفایی استعدادهای آنها داشته باشد بیشتر فرصت‌ها را از دست بدهند و وقت تلف کنند تا اینکه اوقات فراغتشان را سپری کنند.
فرصت یا تهدید
به اعتقاد کباری لحظه‌های فراغت برای جوانان هم می‌تواند سازنده و مفید باشد و هم مخرب و ویرانگر، به تعبیر دیگر فقدان هدف و بی‌برنامه‌گی سبب پیدایش فراغت‌های بیمارگونه و انواع انحرافات و بزهکاری‌ها در جامعه می‌شود. او ادامه می‌دهد: بررسی نحوه گذراندن اوقات فراغت جوانان در سال‌های پیش در فصل تابستان نشان می‌دهد که در اغلب مناطق شهری به ویژه در شهرهای بزرگ، خیابان‌گردی و رفتن به پارک‌ها و مجموعه‌های تفریحی به عنوان یکی از راه‌های گذراندن اوقات فراغت است که با توجه به ویژگی فعالیتهای فرامحلی این سیل عظیم از نیروهای آزاد شده متمایل به فعالیتهای جمعی و گروهی، در هر لحظه می‌توان انتظار داشت که هیجانات انباشته آنان تخلیه شده و زمینه بروز هرگونه حادثه یا فعالیت مهار نشدنی را فراهم آورد.
دکتر علی سعیدی کارشناس برنامه‌ریزی و رفاه با اشاره به اوقات فراغت در سال‌های اخیر می‌گوید: در سال‌های اخیر اوقات فراغت، تفریح محسوب شده است، در صورتی که هم فرصت است و هم تهدید. در گذشته به هر نحوی تلاش می‌کردیم تعطیلات سپری شود. در صورتی که اوقات فراغت در تمام سال وجود دارد و متأسفانه سازمان‌های دولتی فعالیت‌هایشان را معطوف به پر کردن این اوقات می‌کنند. مکان فراغت محل‌های تفریح نیست و اتفاقاً می‌بینیم که بیشتر اوقات فراغت در خانه می‌گذرد و کمتر می‌توان رفتار افراد را در خانه کنترل کرد، انواع بازیهای الکترونیکی بچه‌ها را منزوی کرده و حتی شاهدیم که در کشورهای غربی در مورد چاقی ناشی از این بازی‌ها هشدار می‌دهند.
به گفته این کارشناس دولت‌های رفاهی دنیا در دهه‌های اخیر سعی در کاهش وظایف دیگر و تاکید بر پرداختن به مسائل کودکان دارند و به طور اخص در زمینه اوقات فراغت و مسائل فرهنگی که با رفتار مردم سروکار دارد وظایفشان را گسترده کرده‌اند.
قرایی‌مقدم هم با توجه به تحقیقات وسیعی که در مورد گذراندن و مدیریت اوقات فراغت انجام داده است می‌گوید: تحقیقات نشان داده است افرادی که اوقات فراغت مفید و مطلوبی دارند از لحاظ اقتصادی بازده مطلوب‌تری دارند و همچنین این افراد عمر بیش‌تری می‌کنند. اما چگونگی گذراندن اوقات فراغت بر ابعاد اجتماعی، فرهنگی و حتی سیاسی فرد تاثیرگذار است. به نحوی که گذراندن اوقات فراغت مطلوب منجر به افزایش سطح شعور، آگاهی و تبادل افکار می‌شود. علاوه بر آن چنانچه افراد اوقات فراغت مفید و مطلوبی داشته باشند، نگاه و بینش سیاسی آنان نیز تقویت می‌شود.
افزایش گرایش به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری
اوقات فراغت در حال حاضر بعد رسانه‌ای یافته و بیش‌ترین اوقات فراغت افراد را رسانه‌ها به خود اختصاص می‌دهند. در این میان رسانه‌های مکتوب کمترین زمان و رسانه‌های صوتی و تصویری بیش‌ترین زمان را به خود اختصاص می‌دهند.
دکتر سعید معیدفر، استاد دانشگاه تهران در این باره می‌گوید: علی رغم اینکه میزان تحصیلات و سواد در کشور ما به سرعت در حال افزایش است و انتظار می‌رود که سهم رسانه‌های مکتوب بیشتر شود، اما هنوز در سبد کالای مصرف فرهنگی خانوارها رسانه مکتوب نقش مهمی ندارد.
این جامعه‌شناس گرایش مردم به سمت رسانه‌های صوتی و تصویری را بسیار بالا دانسته و ادامه می‌دهد، مطالعات نشان داده که بیش از 50% اوقات فراغت افراد صرف رسانه‌های صوتی و تصویری و کمتر از 20% مصرف رسانه‌های مکتوب می‌شود.
اما این استاد دانشگاه گذراندن اوقات فراغت در پای رسانه‌های صوتی و تصویری را مانع خلاقیت و نوزایش روحی و روانی افراد دانسته و می‌افزاید: فرد در برابر این رسانه بیشتر دارای نقش انفعالی است در حالی که در سایر امکانات فراغتی مانند گردش و تفریح فرد قادر به برقراری یک رابطه فعال با دیگران است.