آشنایی با روش‌های چاپ
تکنولوژی و نرم‌افزار- مرتضی تفرشی اوجی
طبقه‌بندی روش‌های چاپ در چند گروه معین، موجب میشود که بدون سرگردانی در انواع و اقسام ماشین آلا‌ت و تفاوت آنها از نظر ابعاد، کاربرد، تجهیزات جانبی و سطح اتوماسیون و ... بتوانیم درک روشنی از مفهوم چاپ و ساختار همه ماشین‌های چاپ به دست آوریم.
این طبقه بندی میبایست بر اساس اساسی‌ترین مشخصات روش‌های چاپ و نیز به صورتی منطقی و پذیرفتنی ارائه شود.
در بعضی متن‌ها - اغلب در متن‌های غیر تخصصی- روش‌های چاپ به صورتی بیان شده‌اند که از ارتباط منطقی برخوردار نیستند و عبارات و اصطلا‌حات به کار رفته در آن طبقه بندی‌ها به گونه‌ای است که از دقت کافی برخوردار نیست. برای مثال از چاپ الکلی و ژلا‌تینی و ... به عنوان روش‌های چاپ سخن به میان می‌آید.
چنین طبقه بندی‌هایی باعث سردر گمی خواننده میشود، زیرا ملا‌ک و معیاری را برای طبقه بندی ارائه نمی‌دهند و بدین ترتیب با ردیف کردن انواع ماشین‌ها و یا حتی برخی ویژگی‌های یک روش چاپی، به گمان خود روش‌های چاپ را طبقه‌بندی می‌کنند.
این مطلب کوششی است برای ارائه یک طبقه بندی منطقی بر اساس منابع معتبر که در عین حال میتواند پایه‌ای برای بیان سایر مطالب آموزشی و تخصصی در رشته چاپ باشد. اگر این نوشته در حد مقدمه‌ای بر روش‌های چاپ و کلیاتی درباره چاپ پذیرفتنی باشد، نگارنده از کوشش خود بسی خرسند خواهد شد.
پیش از این‌که به معرفی روش‌های مختلف چاپ بپردازیم، مناسب است تعریفی از چاپ ارایه شود.
چاپ عبارت است از تکثیر یک نسخه اریژینال متن وتصویر در نسخه‌های متعدد و روی سطوح متنوع چاپ‌پذیر.
در این تعریف به عمد از به‌کار بردن واژه مرکب خودداری شده است، زیرا در برخی از روش‌های چاپ ماده رنگی را تونر یا جوهر میگویند. شاید تصور شود که استفاده از ماده رنگی به جای مرکب، این اشکال را برطرف می‌‌ساخت.
اما احتیاط ما در این مورد دلیل آینده‌نگرانه‌ای هم دارد، چه بسا روش‌های چاپی ابداع شود که در آن مرکب به‌صورت امروزی کاربرد نداشته باشد (فرض کنید روشی حرارتی برای ظاهر شدن کاغذهای حساس مانند کاغذی که در بعضی دستگاههای فاکس به‌کار می‌‌رود)، یا شیوه‌هایی الکترونیک ابداع شوند که با خواص نوری کاملاً متفاوتی تصاویر را بازسازی کنند، حتی در آن صورت نیز، تعریف ما صادق خواهد بود.
به خاطر همین احتیاط‌ها، واژه کاغذ نیز در این تعریف‌ها به‌کار نرفته است. هم‌اکنون به جز کاغذ، روی سطوح پلاستیکی و اجناس متنوع دیگر هم چاپ انجام میشود.
اما به بازار آمدن کاغذ الکترونیک Epaper که در واقع یک مونیتور کاغذی است و همه عکس‌ها و نقش‌های آن را بارها میتوان شارژ و دشارژ چاپ و پاک کرد، ما را سخت به تردید می‌‌اندازد. به همین ترتیب از ذکر واژه فرم چاپ، یا پلیت، یا لوح چاپ، یا مستر، یا کلیشه و هر واژه مشابهی نیز پرهیز شده است، زیرا چاپ دیجیتال به ما نشان میدهد که فرم چاپ را برخلاف گذشته که بوی سرب می‌‌داد و در چکاچاک حروف و فرم‌های سربی رنگ می‌‌گرفت، باید در دنیایی مجازی و الگوهایی نرم‌افزاری و نادیدنی، سراغ گرفت و کی می‌‌داند که فردا چه خواهد شد؟
روش‌های جدید چاپ، ثبات تعریف‌ها را به چالش می‌‌کشد. چاپ دیجیتال، طبق تعریف میبایست قابلیت چاپ اطلاعات متغیر را داشته باشد. بنابراین <تکثیر یک نسخه اریژینال متن و تصویر در نسخه‌های متعدد> را تنها میتوان به عنوان تعریف کلی چاپ پذیرفت. زیرا در چاپ دیجیتال ممکن است هر نسخه با نسخه دیگر تفاوت‌هایی داشته باشد. اما به هر حال تعریف بالا به‌طور کلی میتواند معتبر باشد.
به هر حال، با در نظر گرفتن همه احتیاط‌ها، چاپ به این صورت تعریف شد، اما این تعریف تا کی می‌‌پاید؟ (به راستی فیلسوفانی مثل فیثاغورث که تعریف‌هایشان از عهد باستان تا به امروز به درستی بازگو میشوند، چه مردمان بزرگی بوده‌اند
روش‌های عمده چاپ
روش‌های بسیار متنوعی برای چاپ روی کاغذ، مواد مختلف و اشیای گوناگون وجود دارد و انواع ماشین‌آلات کوچک و بزرگ برای کارهای خاص ابداع شده و مورد استفاده قرار می‌گیرند.
روش‌های چاپ ماشینی
بد نیست توجه شود که از صفحه ساعت مچی گرفته تا تی‌شرت و صفحه کلید کامپیوتر و کتاب و روزنامه و ملحفه و پانل روی اجاق گاز و بیل‌بوردهای تبلیغاتی و قطعات صنعتی و انواع بسته‌‌بندی‌ها، همه و همه به نوعی چاپ شده‌اند. علی‌رغم تنوع بسیار زیاد دستگاه‌ها و لوازم و مواد مصرفی و تکنیک‌های مربوط به چاپ برای هر یک از اقلام بالا، روش‌های چاپی را میتوان در یک طبقه‌بندی کلی به شرح زیر طبقه‌بندی کرد
روش‌های چاپی بر اساس فرم چاپ و نحوه انتقال مرکب:
الف) گروه چاپ‌های تماسی
تقسیم روش‌های چاپ به تماسی و غیرتماسی، سابقه چندانی ندارد. این اصطلاح از وقتی به کار گرفته شد که روش‌های چاپ جدیدی ابداع شدند که بدون تماس سطح چاپ‌شونده با فرم چاپ (یا واسطه چاپ)، عمل چاپ را انجام می‌دهند که در مقایسه با روش‌های معمولی، می‌‌شد آنها را غیرتماسی نامید.
در واقع همه روش‌های چاپی که در گروه چاپ تماسی جای می‌گیرند، همان روش‌های سنتی چاپ و اصلی‌ترین روش‌های تولید کارهای چاپی هستند که سال‌هاست قدمت داشته‌اند و هنوز هم به عنوان روش‌های عمده چاپ شناخته میشوند. چاپ‌های تماسی بر اساس نوع فرم چاپ و نحوه انتقال مرکب به چهار گروه تقسیم میشوند:
1 برجسته (مانند لترپرس و فلکسوگرافی
2گود (مانند هلیوگراور و پدپرینت
3 صاف (مانند افست و چاپ سنگی
4 توری (مانند سیلک‌اسکرین و استنسیل
ب) گروه چاپ‌های غیرتماسی
این اصطلاح مربوط به انواع متأخرتر چاپ است، از جمله سیستم‌های تونری (مانند فتوکپی که به جای مرکب مایع، با پودر (تونر) چاپ میکند) که در آنها فرم چاپ و یا واسطه‌ای برای انتقال مرکب بر روی کاغذ و سطح چاپی، وجود ندارد و انتقال مرکب بر اساس الگوی خاص و روش ویژه‌ای در نقاط مورد نظر صورت میگیرد. چاپ‌های غیرتماسی به طور کلی به دو گروه تقسیم میشوند:
الکترواستاتیک (مانند فتوکپی و چاپ‌های دیجیتال‌تونری
2) جوهرافشان (مانند پرینترهای جوهرافشان رومیزی، پلاترها و چاپگرهای لارج‌فرمت
درباره مکانیسم انتقال مرکب، خواص مرکب و تونر و جوهرها و مواد مصرفی و نیز دستگاههای اختصاصی برای کارهای خاص و انواع پرتولید و کم‌تولید و سیستم‌های جانبی در ماشین‌آلات چاپ و انواع آنها میتوان ده‌ها صفحه مطلب نوشت و چه بسا با ده‌ها صفحه هم، حق مطلب ادا نشود. ولی آنچه میتوان گفت این است که چاپ به طور کلی هر چه باشد، در یکی از این روش‌ها طبقه‌بندی میشود.
برای مثال چاپ روی کاغذ به همه روش‌ها امکان‌پذیر است و چاپ روی حلب معمولاً با افست و سیلک‌اسکرین انجام میشود. چاپ روی خودکار یا روی کلیدهای موبایل و... هم به روش سیلک‌اسکرین (توری) و هم به روش پد پرینت (گود) امکان‌پذیر است و چاپ تاریخ مصرف روی درب نوشابه و شیشه شیر نوعی ابتدایی از جوهرافشان و چاپ بیلبورد نوع پیشرفته آن است. همچنین چاپ‌های فانتزی و برجسته مثل ترموگرافی معمولاً به روش افست و با استفاده از پودر و حرارت انجام میشود. از این مثال‌ها، فراوان میتوان مطرح کرد.
از جمله موارد جالب باید به ماشین‌های افست لترپرس اشاره کنیم. فرم چاپ در این ماشین‌ها، برجسته است ولی از آنجا که انتقال مرکب به واسطه یک سیلندر لا‌ستیک انجام میشود، افست قلمداد میشود. ترکیب این دو را افست لترپرس میگویند.
مبحث روش‌های چاپ در یک قالب کلی، تا همین‌جا تمام است، ولی میتوان آن را گسترش داد. به هر حال طرح مسایل گوناگون مربوط به تکنولوژی چاپ، کاربردها، مواد مصرفی و نیز بررسی تاریخی و سایر مسایل چاپ بر اساس همین طبقه‌بندی کلی قابل گسترش است.
شاخ و برگ درخت چاپ
برای این که درک درستی از دریای بیکران ماشین‌آلات متنوع و کاربردهایشان داشته باشیم، میتوان طبقه‌بندی بالا را همانند درخت چاپ در نظر گرفت، سپس بر اساس موضوعات مختلف، شاخ و برگ آن را گسترش داد.
برای مثال می‌توانیم درباره روش‌های آماده‌سازی یا پیش‌از‌چاپ برای هر یک از این روش‌ها صحبت کنیم، به همین ترتیب در مورد علمیات پس از چاپ، و نیز می‌توانیم درباره کاربردها و مواد مصرفی در هر یک از روش‌ها تحقیق کنیم. همچنین می‌توانیم به روش‌های چاپ از نقطه‌نظر توجیه فنی و اقتصادی برای انجام این یا آن سفارش چاپی نگاه کنیم و بدین ترتیب نکات بسیار متنوعی را در شاخه‌های مختلف درخت چاپ بیابیم.
پیش از چاپ آماده‌سازی
همه روش‌های چاپی، قبل از مرحله چاپ، مرحله‌ای به نام پیش از چاپ دارند. مجموعه عملیاتی که پس از صفحه‌آرایی و تهیه آرت‌‌ورک یا پس از اجرای طراحی، به منظور آماده‌سازی آن کار برای چاپ صورت میگیرد، پیش‌از‌چاپ به حساب می‌‌آیند. آخرین مرحله پیش‌از‌چاپ، تهیه پلیت (یا فرم آماده برای چاپ است.
"پیش‌از‌چاپ" در معنای وسیع خود عملیات حروفچینی و طراحی را نیز شامل میشود و در معنای خاص به آماده‌سازی فرم چاپ یا عملیاتی که به تولید پلیت می‌انجامد، اطلاق میشود.
آماده‌سازی در همه روش‌های چاپی به صورت سنتی دارای مراحل، عملیات و مواد مصرفی خاص خود بوده و امروزه به تدریج جای خود را به آماده‌سازی دیجیتال میدهد.
عمده‌ترین عملیات و مراحل آماده‌سازی معمولی در همه روش‌ها عبارتند از: عکاسی، تفکیک رنگ، فیلماژ، فرم‌بندی و کپی.
در آماده‌سازی دیجیتال، همه عملیات عکاسی، روتوش و فرم بندی، به کمک نرم‌افزارهای پیش از چاپ در کامپیوتر انجام میشود و ظهور پلیت توسط سیستم‌های کامپیوتر به پلیت صورت میگیرد و مرحله تولید فیلم و عملیات پیچیده فیلماژ حذف شده‌اند.
به هر حال آماده‌سازی چه به صورت سنتی و چه به صورت دیجیتال باشد، در پایان آن، پلیت‌ها یا فرم‌های چاپ مهیا میشوند که آماده نصب در ماشین چاپ و تکثیر هستند. سه دستگاه اصلی و پرکاربرد در مراکز آماده‌سازی عبارتند از: اسکنر، ایمیج‌ستر و پلیت‌ستر.
مراحل آماده‌سازی هر یک از روش‌های چاپی:
لیتوگرافی؛ آماده‌سازی برای چاپ افست که محصول نهایی آن زینک است.
کلیشه‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ فلکسو که محصول نهایی آن کلیشه فتوپلی‌مری است.
سیلندرسازی؛ آماده‌سازی برای چاپ گود یا هلیوگراور که محصول نهایی آن سیلندر مسی حکاکی شده است.
شابلون‌سازی؛ آماده‌سازی برای چاپ سیلک‌اسکرین که محصول نهایی آن شابلون (توری) است.
لیتوگرافی، کلیشه‌سازی، سیلندرسازی و شابلون‌سازی در ابتدا به‌صورت دستی (آنالوگ) انجام می‌‌شد. بعد با استفاده از ایمیج‌ستر به‌صورت نیمه دیجیتال درآمدند و امروزه به صورت تمام دیجیتال با سیستم‌های کامپیوتر به پلیت (CTP) انجام میشوند.
سیستم خروجی دیجیتال برای هر یک از روش‌های چاپ به ترتیب،کامپیوتر به پلیت یا پلیت‌ستر، کامپیوتر به کلیشه یا کلیشه‌سازی دیجیتال، سیلندرسازی دیجیتال و شابلون‌سازی دیجیتال نامیده میشوند. روش‌های چاپ غیرتماسی و چاپ دیجیتال معمولاً به خاطر این که بی‌نیاز از فرم چاپ هستند، مراحل آماده‌سازی و تهیه فرم چاپ در آنها حذف شده است.
پس از چاپ عملیات تکمیلی و تبدیلی
فرم‌های چاپ شده به‌صورت ورقی یا رول، متناسب با کاربرد نهایی‌شان، وارد مراحل پس از چاپ میشوند، عملیات پس از چاپ به دو گروه عمده تکمیلی Finishing و تبدیلی Converting تقسیم میشوند.
عملیات پس از چاپ ممکن است به منظور ایجاد جلوه و زیبایی یا حفاظت و پایداری سطح چاپ شده (یعنی تکمیلی) باشند. (مانند انواع ورنی‌زنی و وارنیش، ترموگرافی، برجسته‌سازی، طلاکوبی، سلفون‌کشی، لمینیت و
گروه دیگری از عملیات پس از چاپ حالت تبدیلی دارند که به کمک آنها، فرم چاپ به ابعاد یا حالت‌ها و اشکال دیگر تبدیل میشود. (مانند برش، تا و سایر عملیات صحافی، دایکات، جعبه چسبانی و ...) عملیات چاپی معمولاً متناسب با جنس و ابعاد کارهایی که به این یا آن روش چاپ شده‌اند، با دستگاه‌ها و تجهیزات خاص خود انجام میشوند، ولی در اغلب موارد دستگاههای پس از چاپ برای محصولات چاپی مختلف به یکسان قابل استفاده هستند.
تجهیزات و سیستم‌های پس از چاپ برای چاپ روزنامه و برای چاپ بسته‌بندی، دارای تفاوت بسیار زیادی هستند، هر چند که ممکن است هر دو به روش افست یا هر دو به روش فلکسو چاپ شده باشند.
در بعضی منابع معتبر، تعریف صنایع تبدیلی converting به‌صورتی بیان شده، که هرگونه عملیات روی کاغذ و مقوا را شامل میشود. در این تعریف حتی چاپ نیز در شمار عملیات تبدیلی است و همه عملیات تکمیلی( Finishing) زیر مجموعه تبدیلی قرار می‌گیرند.
تنها در شاخه بسته‌بندی، ده‌ها عملیات مختلف پس از چاپ را میتوان برشمرد که معمولاً در حوزه صنعت چاپ انجام میشوند.
تنوع در ماشین‌آلات چاپ
ساده‌ترین ماشینی که با تغذیه دستی و برگ‌برگ کاغذ، یک کار حروفی تک رنگ کوچک را به چاپ برساند، یک ماشین چاپ محسوب میشود، همچنان که یک ماشین چاپ پیشرفته ده رنگ بزرگ با امکانات و تجهیزات و سیستم‌های کنترل مختلف با سرعت 15000 چاپ در ساعت نیز ماشین چاپ خوانده میشود.
در اینجا تقسیم‌بندی‌های بسیار کلی از انواع ماشین‌ها (بدون توجه به روش چاپ آنها) ارایه میشود، به این منظور که درک درستی از تنوع ماشین‌آلات چاپ و قابلیت‌ها و کارکردهای آنها حاصل شود.