خراسان قدیم دارای چهار شهر بزرگ و مهم بوده است به نام های : بلخ، مرو، هرات و نیشابور.
نیشابور نیز خود دارای توابعی بوده است از جمله توس که نقش بسزایی در شکل گیری مشهد داشته است. شهر توس دارای 4 ناحیه اصلی بوده که عبارتند از :
تابران: بزرگترین و مهم ترین ناحیه توس بوده است و مرکز حاکم شن ناحیه. در واقع
از زمان قدیم تا به حال وقتی که به توس اشاره می شود منظور همان تابران است. این شهر در طول تاریخ خود با فراز و نشیب های بسیاری رو به رو بوده است؛ از جمله حمله اعراب که این شهر بدون مقاومت در برابر آن ها تسلیم می شود، همچنین بعدها در جریان حمله غزها و سپس حمله خانمان سوز مغول چندین بار ویران و دوباره آباد شده است. ویرانه های شهر تابران که اکنون به نام شهر باستانی توس معروف است در نزدیکی شهر مشهد به جاست و آرامگاه فردوسی را در خود جای داده است.
نوقان: در شرق شهر تابران بر سر راه توس _ نیشابور به فاصله 4 فرسنگی از تابران واقع بوده و به فاصله یک مایلی از جنوب نوقان دهکده ای به نام سناباد وجود داشته و کاخ حمید بن قحطبه والی خراسان در وسط باغی در کنار این دهکده قرار داشته است. در سناباد عمارتی ییلاقی وجود داشته که رجال دولتی در آن اقامت داشته و نام این عمارت دار الحکومه حمید بن قحطبه بوده است. بعد از آن که در سال 203 ه . ق باغ یاد شده مدفن امام رضا شد، دهکده نوقان رو به آبادی گذاشت تا اینکه در اواخر به تدریج دهکده سناباد به صورت شهر بزرگی در آمد و به مشهد مرسوم گردید و سناباد بزرگ پس از گسترش به نوقان متصل شد و روی هم سناباد بزرگ را تشکیل دادند که مشهد نام گرفت، در نتیجه مشهد شهری بوده که از آبادانی و گسترش نوقان شکل یافته و به مشهد الرضا شهرت پیدا کرده است.
اردکان: در ده فرسخی غرب تابران و چهارده فرسخی نوقان واقع بوده و از توابع شهر مشهد به حساب می آمده است .
طرقبه: چهارمین بخش نامدار توس بوده و در منطقه ای کوهستانی _ ییلاقی بر سر راه توس _ نیشابور واقع بوده و در جلگه با صفا و سر سبز توس قرار داشته است و همواره به صورت منطقه ای ییلاقی در نزدیکی شهر مشهد مطرح بوده است.
زمان و چگونگی پیدایش شهر مشهد:
وقتی که امام رضا (ع) در سال 203 ه . ق در توس به شهادت می رسند، مأمون پادشاه عباسی ایشان را در بالای سر پدرش هارون در همان عمارت ییلاقی سناباد دفن می کند و از آن زمان به بعد این محل نام مشهد الرضا را به خود می گیرد ولی باز هم آن قدر معروف نبوده که به عنوان یک شهر بزرگ و مطرح محسوب شود بلکه دهکده ای به شمار می آمده که آرامگاه امام رضا (ع) در آن واقع بوده است . تا اینکه در سال 791 ه . ق بعد از حمله غزها و سپس مغولان مردم تابران به سناباد کوچ کرده و به آن پناهنده می شوند و به همین خاطر است که مورخان سال 791 را مبدأ تاریخ شهر مشهد قلمداد میکنند و از همین سال به بعد بود که مشهد شهرت زیادی پیدا کرده و تدریجاً شیعیان و شیفتگان زیادی در آن سکونت کرده و مجاور آن می شوند و به عمران و آبادانی آن می پردازند.
وجه تسمیه مشهد:
کلمه مشهد، اسم مکان عربی از ریشه شهادت است و معنی شهدد، به حضور، محل شهادت و مدفن شهید نیز می دهد و جمع این کلمه، کلمه مشاهدات. نام مشهد الرضا از هنگام خاک سپاری امام رضا (ع) در سناباد یعنی سال 203 مصطلح بوده اما اختصاص کلمه مشهد به شهری جدید که آرامگاه امام رضا در آن قرار داشته، مدتها بعد از این واقعه و تقریباً بعد از حمله مغولان یعنی سال 791 ه . ق صورت گرفته و قبل از آن زمان مشهد نه به عنوان شهر بلکه به عنوان آرامگاهی در باغ بزرگ سناباد از توابع توس مطرح بوده است. سناباد مدتی نام خود را حفظ کرده ولی آرام آرام تحت الشعاع اهمیت و وسعت شهر مشهد قرار می گیرد و به تدریج نامش به مشهد رضوی و سپس مشهد توس و بعد مشهد مقدس تغییر پیدا می کند و پس از مدتی مشهد به تنهایی و بدون مضاف الیه و به اختصار مورد استفاده قرار می گیرد و نام سناباد از یادها فراموش می شود.
اقلیم مشهد:
مشهد شهری است که در ناحیه ای کوهستانی واقع شده است. این شهر و توابعش در دامنه کوه قره داغ و هزار مسجد و بینالود واقع شده و در تابستان توابعش، محل ییلاق مردم این شهر به حساب می آید. با اینکه شهر در منطقه ای کوهستانی قرار گرفته ولی آب و هوایی بیشتر شبیه کویر است. زیرا زمستان های سرد و تابستان های گرم دارد. هوای مشهد بسیار متغیر است و اختلاف قطعی فصول چهارگانه آن زیاد است. در تابستان به واسطه وزش بادهای خشک خاوری از طرف سیستان و دشت ناامید رطوبت هوا کم می شود و درجه حرارت حدود 30 تا 35 درجه سانتی گراد است.
وضع اجتماعی، اقتصادی مردم مشهد:
قسمتی از جمعیت مشهد مقدس را طوائف مختلف هزار، بهلولی، باخرزی و بلوچ و سالارخانی و یمتوری تشکیل می داده اند که از گذشته های دور برای حراست از مرزهای خراسانی از نواحی غربی کشور به این منطقه کوچ نموده و به زبان های ترکی و فارسی صحبت می کردند و با حفظ آداب و رسوم ایلی خود به شغل زراعت و دامپروری مشغول شدند.
قسمتی از مردم مشهد را مجاورین تشکیل می دهند و اینها افرادی هستند که در گذشته برای زیارت به مشهد آمده و همان جا مانده اند. قسمت سوم مردم بومی هستند که بیشتر در محلات قدیم سکونت داشته و اکثر آنان شغل تجارت و زراعت داشته اند و یا مشغول کسب و کار در رشته های مختلف بوده اند.
از محلات قدیم مشهد می توان به نوقان عیدگاه، پائین خیابان و بالا خیابان، ارگ، پا چنار سیادون _ محله کشمیری ها و چهنود و چهارباغ اشاره کرد. قابل توجه است که این چهار باغ که به تقلید از چهار باغ هرات به این نام معروف شده دارالحکومه شاهرخ میرزا، پادشاه تیموری بوده که اقدامات مفید زیادی را حجت عمران و آبادانی مشهد به انجام می رساند.
تاریخچه، موقعیت و وجه تسمیه محلات ششگانه مشهد
از شش محله قدیم و مهم شهر مشهد دو محله نوغان و سراب قدیم ترین هستند. محلات سرشور و عید گاه از نظر قدمت پس از نوغان و سراب قرار دارند؛ دو محله بالا خیابان و پایین خیابان هم که جوانتر هستند در زمان احداث خیابان مشهد (در آغاز سده یازده هجری) به این نام شهرت یافته اند.
محله نوغان شامل شهر قدیمی و احتمالاً باستانی نوغان بوده است. پیش از آن که حضرت رضا (ع) در سال 203 ق در شهر نوغان شهید و در اراضی سناباد (واقع در جوار غربی نوغان) مدفون شوند و نام ((مشهد)) یا مشهد الرضا پدید آید، شهر نوغان در این محله وجود داشت و یکی از شهرهای چهار گانه مهم و بزرگ ولایت توس بود. این محله در شمال شرق مشهد واقع بوده و اکنون هم یکی از راسته های قدیمی شهر به نام ((نوغان)) خوانده می شود که در اصل قلب شهر نوغان قدیم بوده است. بنابراین مردم نوغان از قدیم ترین اهالی مشهد هستند.
محله سراب که نام آن برگرفته از سر آب قنات قریه سناباد است، پس از محله نوغان قدیمی ترین محله مشهد است. سناباد یکی از قراء قدیمی همجوار مشهد واقع در یک میلی غرب آن (حدود 1600 متری) بوده است. چون یکی از والیان توسی خراسان به نام حمید بن قحطبه در اراضی سناباد کاخ و باغی داشته که خلیفه هارون الرشید در سال 193 در آن دفن شده، ده سال بعد هم مأمون حضرت رضا (ع) را در کنار پدرش به خاک سپرده، آن باغ هسته اولیه شهر جدید مشهد را تشکیل داده است. بعد ها هم که سناباد و نوغان در هم آمیخته اند و به همه شهر ((مشهد)) گفته شده، اراضی سناباد به محله سراب شهرت یافته است. این محله به سبب ارتفاع بیشتر نسبت به نوغان و دیگر محلات شهر وهم قداستی که داشته از همان آغاز محله ای حکومتی و اعیان نشین و محل تجمع سادات و علماء و بزرگان مشهد شده است. در زمان احداث باروی مشهد توسط شاه تهماسب یکی از دروازه های شهر در محل مظهر قنات سناباد قرار گرفته و به ((دروازه سراب)) شهرت یافته، لذا منطقه واقع میان دروازه مزبور تا حرم حضرت رضا و غرب محله نوغان محله سراب نامیده شده است. شاهرخ تیموری در آغاز سده نهم اولین کاخ و باغ حکومتی شهر مشهد را به نام ((چهار باغ)) در حد فاصل همین محله سراب تا حرم حضرت رضا احداث کرد. اولین ارگ شهر مشهد هم در سالهای 6 _ 1135 توسط ملک محمود سیستانی در غرب محله سراب ساخته شد. محل دروازه سراب اکنون به ایستگاه سراب شهرت دارد و در محل تقاطع خیابانهای امام خمینی (پهلوی سابق) و سعدی واقع است. بازارچه سراب در حد فاصل ایستگاه سراب و حرم مطهر یادگار دیگری از محله سراب و هم قلب آن محله بوده است.
محله سرشور که وجه تسمیه آن دقیقاً معلوم نیست در جنوب شرق محله سراب و غرب حرم مطهر واقع بوده و پس از محله سراب اعیان نشین ترین محله شهر محسوب می شده است. بخشی از بازار مزبور هنوز با نام ((بازار سرشور)) در همین محله واقع است. آنچه مسلم است معبری مهم به نام ((کوچه شور)) از این محله شروع می شده و پس از عبور از شرق حرم حضرت رضا (ع) به محله نوغان و راسته بازار دیگر شهر می پیوسته. به نظر می رسد که پس از نوغان و سراب محله سرشور از قدیمی ترین محلات مشهد بوده باشد، اما به سبب این که این محله دروازه اصلی و مهمی نداشته در منابع تاریخی قدیمی کمتر از آن نام برده شده است. اکنون خیابان خسروی نو، آخوند خراسانی (خاکی پیشین)، و امام رضا (تهران سابق) عمدتاً محله سرشور را در بر گرفته اند.
محله عیدگاه که در جنوب شهر و بر سر راه ری و عراق عجم و ولایات جام و هرات واقع بوده، در شرق محله سرشور و غرب پایین خیابان قرار داشته است.
دست کم قدیمی ترین مصلای شهر مشهد که ظاهراً در اوایل قرن نهم ساخته شده (مصلای زرق) در کنار رودخانه طرق (در فاصله یک فرسنگی دروازه عیدگاه) قرار دارد که نشان می دهد نمازهای عید فطر و قربان مردم مشهد در آن محل برگزار می شده است. این محله اکنون عمدتاً در میان خیابانهای اما رضا (تهران قدیم)، پایی خیابان، هفده شهریور و بازار رضا واقع شده و از مراکز مهم تجاری سنتی شهر است.