در جریان رشد انسان دوران حساسی وجود دارد که در شکل گیری شخصیت و زندگی فرد نقش مهمی ایفا می نماید سالهای آغازین کودکی و دوره نوجوانی از این مراحل سرنوشت ساز می‌باشد.
شناخت دنیای پر رمز و راز نوجوانی که دوران تحول سریع جسمانی، تحول در رفتار و شخصیت، دوران بازسازی تجربه ها، نظام ارزش ها و بالاخره دوران پی بردن به هویت خویشتن است، از اهمیت والایی برخوردار است نوجوانی دوره ای است از تغییرات زیستی، روانی و اجتماعی. هر نوجوان عضوی از یک خانواده و جامعه است که آنها نیز در حال تغییرند. در پی تغییرات اجتماعی و اقتصادی در قرن کنونی، زندگی خانوادگی امروزی با قرن گذشته تفاوت بسیاری یافته است. کامپ نر نشان داد که روابط خانوادگی مطمئن در نوجوانی، تحول «هویت من» را بهبود می بخشد. همچنین بحرانهای دوره نوجوانی قابل پیش بینی و پیشگری است. لازمه آن آشنایی کافی با ویژگیهای رشد در دوره نوجوانی است والدین ممکن است اطلاعات لازم را در مورد آنچه قابل توجه است و آنچه قابل توجه نیست و چگونه می توان با تهدیدهای ناشی از بلوغ مقابله کرد، در اختیار نوجوان قرار دهند. حفظ ارتباط مثبت بین والدین و نوجوان، می تواند یادگیری نوجوان را، در مورد آنچه به شایستگی های اجتماعی او مربوط میشود، تسهیل کند، زیرا روابط متقابل با خانواده، نوجوان را در جهت اجتماعی شدن سوق می‌دهد.
عدم موفقیت نوجوان در شکل دادن به یک هویت فردی اعم از این که به علت تجارب نامطلوب کودکی و یا شرایط نامساعد کنونی باشد، سبب ایجاد بحرانی می گردد که اریکسن آن را «بحران هویت» نام برده است. بحران هویت یا گم گشتگی در نقش اجتماعی در بسیاری از موارد نمودی از عدم توانایی در انتخاب شغل و یا عدم ادامه تحصیل دارد. بسیاری از نوجوانان در این بحران هویت احساس پوچی، از خودبیگانگی و تنهایی و غربت می کنند و گاهی به دنبال هویت منفی می گردند، هویتی که درست در خلاف چیزی است که اولیاء یا جامعه برای آنها در نظر گرفته است
یکی از بحرانی ترین دوره های زندگی هر فرد، دوره بلوغ است. بلوغ مرحله ای از رشد است که برای همه نوجوانان اعم از پسر و دختر، خواه ناخواه حاصل می شود. تعابیر مختلف دین پژوهان و روانشناسان از این دوره، حاکی از اهمیت و حساسیتی است که آنها برای پدیده بلوغ قائلند ژان ژاک روسو، بلوغ را ولادت دوم می خواند. گویی نوجوان در آستانه ورود به دوره بلوغ با جهانی نو آشنا می شود و دیگر بار متولد می گردد و افق‌های جدیدی در برابر دیدگاهش گشوده می شود. تحول و تغییر و عدم ثبات در رفتار در این دوره به حدی است که بعضی آن را زندگی تشنج آمیز و دوران منفی نامیده اند.
انواع بلوغ
با توجه به موارد استعمال این واژه می توان به انواع بلوغ که مهم ترین آنها عبارت اند از
1-بلوغ جسمی
ارگانیزم بدن انسان در 5 سال اول زندگی به سرعت رشد می‌کند و سپس به کندی می‌گراید و دوباره در دوره نوجوانی و بلوغ سرعت دوباره خود را بازیافته و در سن خاصی به هدف نهایی خود می رسد.
2-بلوغ شرعی
که همان سن تکلیف دینی است برای دختران پایان 9 سالگی و برای پسران پایان 15 سالگی (قمری)
3-بلوغ عقلی
در شرایطی حاصل می شود که فرد در اکثرمواقع بتواند تصمیمات منطقی اتخاذ نماید.
4-بلوغ جنسی
به معنای رسیدن به سن تولید مثل است که باز ازدیاد هورمون ها آغاز می شود.
5-بلوغ روانی
بلوغ ناشی از رشد روان است که مستلزم وجود جنبه های مختلف از قبیل، هوش، پختگی و درک مفاهیم اخلاقی می‌باشد.
6-بلوغ اجتماعی:
بلوغی است که در آن نوجوان اعم از پسر یا دختر مسئول رفتار خود می شوند و به آن سن قانونی نیز می گویند که بر اساس قوانین موجود در ایران سن 15 سالگی می‌باشد.
7-بلوغ شخصیتی
زمانی نوجوان دارای بلوغ شخصیتی می گردد که بتواند مستقلاً تصمیم بگیرد و عمل نماید و بتواند اراده اش را اعمال کرده و متکی به خود باشد.
سن بلوغ
برای آغاز بلوغ طبیعی، سن معینی وجود ندارد و در محیط های مختلف، متفاوت است.
اما بیشتر محققین بر این عقیده اند که سن شروع بلوغ طبیعی در دخترها 16 تا 9 سالگی و در پسرها 17 تا 10 سالگی است و در مجموع، اصطلاح بلوغ به دوره بین 18 تا 12 سالگی اطلاق می گردد ولی عوامل متعددی از قبیل عوامل محیطی، فرهنگی، موروثی، اجتماعی و تغذیه ای در پیدایش بلوغ مؤثر است با این حال دختران زودتر از پسران بلوغ زندگی خویش را آغاز می کنند و زودتر نیز این مرحله را به پایان می‌رسانند.
بلوغ زودرس و بلوغ دیررس
بلوغ زودرس:
پدیده ای فیزیولوژیک است که در هر دو جنس پسر و دختر مشاهده می گردد و در این حالت فرد زودتر از هم سالان خود علائم و آثار بلوغ را ظاهر می سازد از جمله عوامل مؤثر در بلوغ زودرس، تغذیه (مثلاً مصرف ویتامین e) و همچنین وضع نامساعد اخلاقی در اجتماعات بی بند و بار آب و هوای معتدل بلوغ را تسریع می سازد.
بلوغ دیررس:
ای پدیده نیز در هر دو جنس دختر و پسر دیده می شود در شیوع آن در پسرها بیش از دختران است به طور کلی هرگاه تا سن 17 سالگی آثار و نشانه های بلوغ در فرد ظاهر نشود وی دچار بلوغ دیررس گردیده که نژاد، تغذیه، عوامل فیزیکی و روانی موجود در محیط زندگی در تأخیر ظهور بلوغ و میزان ترشح هرمون های مربوطه اثر می گذارد.
توجه
در هر حال هر کدام از بلوغ زودرس و دیررس، عوارضی بر فرد بالغ دارد، که می توان به احساس حقارت در بلوغ دیررس و اضطراب و پریشانی و نگرانی در بلوغ زودرس اشاره کرد. البته در حال این معضل از طریق تجویز دار و روان در حالی کنترل و از عوارض آن جلوگیری می گردد.
نشانه های بلوغ:
بارزترین نشانه های بلوغ با دگرگونی های فیزیولوژی در بدن همراه است به نظر زیست شناسان، منشأ طبیعی بلوغ، ترشح هورمون های جنسی به ضمیمه فعالیتهای منظم بعضی دیگر از غدد داخلی است.