تحقیق مقاله روانشناسی در محیط اداری

روانشناسی در محیط اداری

تعریف روانشناسی:

عنوان کتاب حاضر، نویسنده را موظف می‎دارد که «روان‎شناسی»[1] را، بدواً به صورت هر چه ساده توضیح و تشریح نماید. و سپس از «محیط اداری» تعریف به دست دهد. چه، شرط مبادله ‌صحیح اطلاعات بین نویسنده و خواننده، یا گوینده و شنوند، وجود محیط تفاهم و درک مفاهیم درست از اصطلاحاتی است که در مکاتبه و یا محاوره ذکر می‎شود. بنابراین، صرفنظر از اختلافاتی که بین دانشمندان درباره تعریف این علم وجود دارد، روان‎شناسی را (که از قدیم  موضوع و هدف از مطالعه آن، شناخت خصوصیات پندار و کردار یک فرد آدمی بوده است، علم‎النفس، معرفت‎النفس و یا معرفت‎الروح می‎گفته‎اند) به شرح زیر تعریف می‎کنیم:

روان‎شناسی عبارت است از تحقیق و مطالعه در حیات نفسانی، و اعمال و رفتار انسان در احوال و اوضاع مختلف.

چنان که می‎دانیم وجود انسان از دو قسمت تشکیل شده است. قسمت مادی یا بیولوژیکی (مانند استخوانها،‌عضلات، امعا، و احشا، و به طور کلی سلولهای گونا گون زنده تشکیل دهنده بدن) و قسمت غیرمادی (شامل افکار و تمایلات، احساسات غریزی، خشم، شادی و غم، پشیمانی و حالات روانی دیگر) ساخته شده است. قسمت مادی را «بدنیات» یا، «جسمیات»، و قسمت افکار و امیار را «نفسانیات» اصطلاح کرده‎اند. بدین ترتیب محدوده مباحث علم روان‎شناسی منحصر به  تحقیق و مطا لعه در نفسانیات، و کشف قوانین موجود در روابط آنها است.

علم روان‎شناسی از قرون قبل از میلاد مورد توجه بوده، تا دو قرن پیش در اروپا و تا چندی قبل در ایران، جزء یکی از فصول فلسفه شناخته می‎شد. به همت دانشمندانی چون «جان‎لاک»[2] انگلیسی و «کندیاک»[3] فرانسوی این علم به صورت مستقل از فلسفه درآمد. در حال حاضر رشته‎های مختلف این دانش بسیار زیاد است. کافی است که به نظر آوریم عده‎ای در روان‎شناسی کودکان، جماعتی در روان‎شناسی تطبیقی،  گروهی در روان‎شنای حیوانی، یا روان‎شناسی از لحاظ بیماریهای دماغی[4] و همچنین روان‎شناسی اجتماعی[5] تخصص یافته‎اند.

از آنجا که «‌روان‎شناسی در محیط اداری» را باید فصلی از «روان‎شناسی اجتماعی» بدانیم، لازم است که درباره ‌ این رشته بیشتر توضیح دهیم:

اصولاً در روان‎شناسی اجتماعی، سعی بر این است که رفتار فرد در قبال اعمال و سلوک دیگران نسبت به او، مطالعه شود. یا بنا به عقیده «آلپورت» غرض آن است که دریابیم و بیان کنیم که اندیشه و احساس و رفتار یک فرد، در جمع آدمیان دیگر، چگونه و تابع چه اصولی است.

حال با توجه به تعریفی که از «اداره» بیان خواهیم داشت، خواهیم دانست که محیط اداری نیز به نوبه ‌ خود، محیط اجتماعی محدود و مخصوصی است که روابط و فعل و انفعالات افراد در آن، قسمتی به موجب قوانین و مقررات مصوب، و قسمتی برابر رسوم و نظامات عمومی، استوار و برقرار می‎گردد. فی‎المثل، اگر در محیط اجتماعی، طبقات مختلفی براساس ثروت و امکانات اقتصادی موجود است، و این اختلاف طبقاتی،‌ خالق رفتار و سلوک معینی بین مردم می‎باشد، در محیط ادرای هم سلسله مراتب سازمانی مقتضیاتی به وجود می‎آورد که عضو اداره را ناگزیر از یک سری عکس‎العمل‎های خاص در مقابل اعماق مافوق می‎سازد. ما در این کتاب می‎خواهیم اثر خصوصیات خلقی و روانی فرد را در جامعه ‌اداری، و تأثیر دیگران (زیردستان همطرازان و مافوقان) را روی شخصیت او مورد مطالعه قرار دهیم، لذا باید در ابتدا «اداره‌‌» را تعریف کنیم:

تعریف اداره:

در علم اداره می‎گویند: «آن‎گاه که سعی و کوشش چند نفر از افراد انسانی به منظور وصول به هدف معینی، مشترک شود، اداره به وجود می‎آید». به عبارت دیگر، غرض از اداره، محیطی است که در آن جمعی برای رسیدن به هدف واحد و مشخصی می‎کوشند.

در این مقال کنشها و واکنشهای افراد را، در شرایطی  که عضو یک اداره‎اند، بررسی می‎کنیم. خواه این محیط به صورت اداره عمومی، مثل یک مؤسسه دولتی باشد، و یا به وضع اداره ‌خصوصی، مانند تجارتخانه یا شرکت فلان.

برای توضیح روان‎شناسی در محیط اداری،‌ ناگزیر باید شخصیت و عوامل موجد آن را ولو به اجمال، ذکر کنیم:

تعریف شخصیت و عوامل موجد آن:

فارغ از گفتگوهایی که در تعریف شخصیت شده است، اگر آن را مجموع سلوک، و نحوه عمل و عکس‎العمل فرد در قبال پدیده‎های گوناگون بدانیم، عوامل موجد آن در هر کس بدین قرار است:

1- مختصات ارثی.

2- نژاد[6]

3- دین و مذهب.

4- محیط جغرافیایی طبیعی، سیاسی و بخصوص اقتصادی.

5- رسوم و سنن خانوادگی و ملی.

6- معلم و کتاب.

7- رفتار و سلوک‎ دوستان.

8- عوارض جسمی.

بعضی از دانشمندان عوامل مذکور را در چهار گروه اساسی به شرح زیر قرار داده‎اند:

1- عوامل زیستی: شامل خصوصیات ناشی از ارث، نژاد، و عوارض جسمی بیماریها، جراحات و نقص عضو و یا اعضا).

2- عوامل محیط طبیعی: شامل اثر آب و هوای مناطق سرد، معتدل و گرم، کوهستانی یا جلگه‎ای، کویری و یا غیرکویری بودن محل زندگی و نشو و نما در شد و پرورش آدمی.

3- عوامل محیط اجتماعی: که مشتمل بر دین و مذهب، مسائل مربوط به جغرافیای سیاسی، رسوم و سنن خانوادگی و ملی، معلم و کتاب، رفتار و سلوک دوستان می‎گردد.

4- عوامل اقتصادی: که شامل امکانات مالی خانوادگی، قومی و ملی، و مقررات حمایتی و رفاهی دولتی  هرگونه مسائلی است که در رابطه با رفع عوارض و نیازهای مادی تأثیر دارند.[7]

بنا به آنچه اهل نظر گفته‎اند، مظاهر تکوین شخصیت کودک، که بیشتر متأثر  از مختصات ارثی و نژاد و عوارض جسمی، و بالاخره طرز تفکر و بالمال رفت ار و سلوک پدر و مادر اوست، در سن سه سالگی آشکار می‎شود. بدیهی است که به هر اندازه سایر عوامل  ذکر شده روی جسم و فکر آدمی عمل کند،‌ تکامل شخصیت  او سریع‎تر صورت گرفته، رفتار و سلوک وی را به مرور چنان مشخص می‎سازد که بتوان گفت صاحب کدام نوع از انواع شخصیتهاست.

اثر عوامل مذکور در تکوین شخصیت مساوی و یکنواخت نیست. چه بسا در بعضی از اشخاص تأثیر دین و مذهب،‌ به همراه رسوم و سنن خانوادگی به مراتب بیش از سایر عوامل است. یا اثر خصوصیات نژادی (که غالباً با محیط جغرافیایی توأم می‎باشد) در رشد شخصیت پاره‎ای از مردم، چندان قاطع و زیاد از حد است که به زحمت می‎توان موجبات نفوذ سایر عوامل را، به منظور ایجاد شخصیت متعادل در ایشان، فراهم آورد.

پایه‎ریزی شخصت هر فرد در محیط اداری نیز از زمانی آغاز می‎گردد که به اولین شغل اداری منصوب، و تحت نظارت متصدی مقام بالاتر قرار می‎گیرد. این نکته محل انکار نیست که هر شخص در بدو خدمت به شدت تحت تأثیر رفتار رئیس مستقیم خود قرار گرفته، می‎کوشد همان رویه‎ای را اتخاذ و تعقیب کند که مورد پسند و مطلوب او است. لذا حسن توفیق برای هر کس این است که نخستین رئیس او دارای تقوی اداری و صاحب وجدان کار باشد.

تغییر شخصیت:

همان‎طور که در رشته ‌ علوم طبیعی مطرح است، اصل تکامل تدریجی و یا تکامل ناگهانی (جهش ‎MUTATION) بر سرنوشت انواع جانداران حکومت می‎کند،‌و از این راه صورت و خصوصیات هر نوع از موجودات زنده را چنان تغییر می‎دهد که تشخیص ویژگیهای افراد اولیه یک نوع، از همان نوع، در وضع جدید، حتی برای دانشمندان و محققین هم به آسانی میسر نمی‎گردد. مشابهاً شخصیت فرد نیز گاهی تحت تأثیر تدریجی یا ناگهاین یک یا چند عامل،‌ دستخوش چنان تغییر عمیقی می‎شود که به کلی رفتار و سلوک او را در قبال حوادث، با وضع سابق متفاوت می‎سازد.

نویسندگان و مصلحین اجتماعی همیشه از همین خصوصیت، به عنوان بهترین نقطه ‌ اتکای خود برای تخریب مبانی پندار و کردار ناصواب جوامع بشری استفاده کرده، دیده‎ایم که توانسته‎اند از منحط‎ترین اقوام، پیشروترین آنان را بسازند.

بد نیست از باب تفنن، عاملی را که در تحول ناگهانی سلوک خانوادگی دوستم به شدت مؤثر افتاد، بیان کنم:

او می‎گفت: «در خانه‎ام دختری روستایی خدمتکار بود. طبعاً هر عضو خانواده به او فرمانی می‎داد، و بدین‎ترتیب حس علاقه‎مندی خود را به فرماندهی اقناع می‎کرد. من نیز شاید به مقتضای تنبلی، یا واقعاً به واهمه آنکه بزرگ خانواده‎ام، و اگر حقی برای فرماندهی منظور باشد، سهم بیشترش متعلق به من است، درباره ‌ او سلوکی مشابه ایشان داشتم. فرصتی دست داد و کتاب بینوایان ویکتور هوگو را خواندم. هنوز کتاب را به پایان نرسانده بودم که هر وقت به این دختر دستوری می‎دادم، و یا از تأخیر در اجرایش کمتری عتاب و خطایی به او می‎کردم، خود را «تناردیه» و او را «کوزت»  می‎دیدم. ناچار و شاید به طور ناخودآگاه، سلوک آمرانه من به او تغییر یافت. و از زمره ‌ فرماندهان خارج شدم. رفته رفته هرگاه خانم یا یکی از فرزندانم به او فرمانی می‎داد، یا به سببی تعرضی می‎نمود، به شدت ناراحت می‎شدم. شوهرش دادند و به خیال خود مرا از عواقب حضور او در منزل او یا لااقل از نگهداری «کوزت» معاف کردند. غافل از آنکه لازمه اصلاح کار آن بود که اثر ناگهانی کتاب بینوایان را از ذهن من خارج کنند. و سلوکی را که در نتیجه مطالعه آن یافته بودم، تغییر دهند.

آنها نتوانستند با اخراج خدمتکار، مرا از حمایت امثال او بازدارند. زیرا از بخت بد، جوانی جانشین او شد که بیمار و واجب‎الرعایه بود. تصادفاً وقتی کار بالا گرفت که این بیمار با هزینه من بهبود یافت. و هنوز دو ماه از نقاهتش نگذشته بود که مصداق ژان‎والژان» شمعدان دزد از آب درآمد. و بیش از نیمی از کالایی را که از خانه‎ام دزدید با گذشت کشیش‎مآبانه من، مالک، و از منزل اخراج شد.

اهل خانه زبان به اعتراض گشودند که  این چه زندگی است؟ چرا برای دیگران فرشته رحمت، و برای ما اسباب زحمت شده‎ای؟ ‎… چاره‎ای اندیشیدم. همه را در سه نوبت به تماشای فیلم بینوایان بردم، و صحنه‎های آن را توجیه کردم، جماعت همرنگ، و محیط منزل از حکمرانی جابرانه پاک شد.»

بدین ترتیب مطالعه یک کتاب و دیدن یک فیلم، تغییرات ناگهانی و شگرفی را در سلوک خانواده‎ای پدید آ‌ورد. چه بسیار دیده‎ایم که اثر مصاحبه یا یک مصاحب دانه و دلسوز،‌ چندان در اصلاح پندار و کردار شخص کارگر افتاده است که از شیطان مطرود، فرشته‎ای محبوب ساخته است.

این دگرگونی صورت ناگهانی داشت. حال اگر در اوان جوانی موجبی برای تغییر ناگهانی شخصیت فرد پیش نیاید، گذشت زمان و تجاربی که در طول آن تحصیل می‎شود، به تدریج خصوصیات خلقی و منش او را متحول می‎سازد. به همین سبب است که معلمین اخلاق در قدیم گفته‎اند «کسی را که پدر و مادر ادب نکند، زمانه ادب می‎کند ‎…»[8]

نقش اداره در تغییر شخصیت:

اصولاً خصوصیات شغلی، موجد شخصیت جدیدی در افراد می‎شود. آموزگاران، غالب دبیران و خاصه استادانی که مدتها به امر تدریس اشتغال داشته‎اند، همواره خود را بی‎نیاز و برتر از دیگران دانسته، در محاوره با مردم، سلوک مستبدانه، و غالباً تفوق‎جویانه دارند. اغلب از پزشکان و به ویژه جراحان، که دائماً بیماران را محتاج مساعدت خود می‎بینند، همیشه خویشتن را والا و بالاتر از افراد جامعه می‎پندارند. این خصوصیت مربوط به شرافت  شغلی و فائده وجودی پزشک برای اجتماع نیست. زیرا آنها هم که طبابت را تجارت می‎دانند، و یا به صیانت حیثیت حرفه پزشکی اعتنایی ندارند،‌ هرگز از تفوق خیالی خود بر دیگران چشم نمی‎پوشند.

چه بسیار کسانی را می‎بینیم که تا وقتی پشت میز اداری‎شان نشسته‎اند،‌ جز ترشرویی و سخت‎گیری و مشکل‎تراشی در کار مراجعین، حاصلی بر حضورشان نیست، ولی همین افراد به محض آنکه از پشت میز و مسند قدرتشان و یا از محوطه اداره خارج شوند، منش و روحشان به کلی تغییر یافته، ژست و رفتارشان معقول و مقرون به مهربانی گشته، خودشان برای رفع موانع انجام مقصود،‌ راهنمایی نموده، گویی به یک باره دیو مزاحم شیوه فرشته مراحم یافته است.

این قبیل شواهد به خوبی نشان می‎دهد که بعضی از افراد نه تنها به مناسب شغلشان «‌میزگیر» می‎شوند، بلکه حتی دکوراسیون محل کارشان دارای چنان نفوذ و اقتداری در روحیه‎شان می‎گردد، که هرچند بخواهند از آن رهایی یابند، میسر و مقدورشان نخواهد بود. به همین دلیل است که بعضی از وارستگان حتی‎الامکان از استقرار پشت میز و یا تبدیل اتاق کارشان به نمایشگاه مبلمان امتناع می‎کنند.

این خصوصیت «میزگیری»، که متأسفانه در عموم محافل اداری در همه کشورهای جهان شایع و رایج است، سبب برقراری مراسم مختلفی در خارج از محیط اداری، ‌از قبیل مهمانیهای رسمی، سمینارها، بعضی از کنفرانسها و مجامع عمومی دیگری گشته، حتی سیاستمداران عمده نیز می‎کوشنده حتی‎المقدور مسائل مابه‎الابتلای خود را ضمن ملاقاتهای خارج از مکان رسمی شغل ایشان، مطرح و حل و فصل نمایند.

ناگفته نماند کسانی که شغلشان مستلزم سیاری و انجام وظایفشان موکول به خروج از محوطه اداری است، غالباً حین انجام وظیفه دچار غرور شغلی گشته، رفتار نامناسبی ارائه می‎کنند. غافل از آنکه ایفای وظایف و تکالیف مربوط به امور عمومی، هرگز نباید همراه با قدرت‎نمایی شخصی صورت گیرد.[9]

[1] - PSYCHOLOGIE

[2] - JOHN LOCK (1632-1704)

[3] - CONDILLAC (1715-1780)

[4] - PSYCHOLOGIE PATOLOGIQUE

[5] - PSYCHOLOGIE SOCIAL

[6] - غرض از ذکر تأثیر نژاد در تکوین شخصیت هر انسان، اظهارنظر درباره برتری یک نژاد بر نژاد دیگر نیست. بلکه مراد اثر خصوصیات مطلق یک نژاد از نظر کنشها و واکنشهای صاحب آن، در قبال حوادث و مسائل بیرون از وجود اوست. و ما در مقام بیان و سنجش عیوب و مزایای هر یک از این خصوصیات مربوط به یک نژاد نسبت به نژاد دیگر نیستیم.

[7] - چنان که سعدی فرمود:

«آنچه شیران را کند رو به مزاج            احتیاج است احتیاج است احتیاج.»

بدین صورت ضیخ اجل عامل اساسی در ساخت شخصیت آدمی را حدود نیازهای اقتصادی می‎داند. ناگفته نماند که عامل نیاز و احتیاج حتی بر رفتار سگ نسبت به کسانی است که در یک یا چند نوبت به او طعمه داده‎اند. همچنین رفتار دامها و پرندگان دست‎آموز و بخصوص آنها که به مواد مخدر معتاد شده‎اند قابل مطا لعه و جالب توجه است.

[8] - من لم یؤدبه الابوان یؤدبه الزمان. و من لم یؤدیه الزمان یؤدیه النیران. (نیران = آتش).

[9] - معمولاً کسانی به عارضه «میزگیری» و «غرور شغلی» مبتلا می‎شوند که از عقده‎های ناشی از کمبود تحصیلات و تجربه، و یا سن و سال مقتضی برای تصدی شغل، و احیاناً عقب‎ماندگی‎ها و محرومیتهای مادی و معنوی خانوادگی، به طور ناخودآگاه، رنج می‎برند.