مقدمه :
شرایط متعددی وجود دارد که در دوران بارداری جنین را تحت تاثیرات نامطلوبخود قرار میدهد : در این فصل ما به توضیح آن دسته ازشرایط نامطلوب که به روی کودک اثر دائمی میگذارند می پردازیم ، که این خود ممکن است برای معلمان جالب باشد.
صدها بیماری ژنتیکی یا ارثی درکودکان بوجود می آید که مربوط به والدین بوده و پیش از بارداری مادر ، عمل می کنند: یعنی والدین دارای ژن بیماری خاصی می باشند که در بارورینطفه و شکل گیری آن ، تا ثیر دایمی می گذارد، مانند : بیماری فنیل کتونوریا و بیماری فیبروکیستی لوزالمعده . اگر پدرو یا مادری ،یکی از این بیماری های ژنتیک را داشته باشند ، از هر چهار کودک آنها ، یکی به این بیماری مبتلا خواهد شد. ( اگر کودکی از یک خانواده ، این بیماری را داشته باشد ، از هر چهار کودک دیگر ، یکی از آنها به این بیماری دچار خواهد شد.)
برخی بیماریها در ارتباط با جنس کودک است و تنها در یک جنس دیده می شود ، مانند بیماری هموفیلی که به علت غالب بودن برخی از ژنها ، پدید می آید و از دو کودک خانواده ، یکی را مبتلا می سازد .
گاه با وجودی که هیچ زمینه ی بیماری از گذشته ، در خانواده دیده نمی شود ، ولی کودک ، از هنگام تولد ، شرایط غیر عادی و غیر طبیعی دارد . بدون تردید بیماری او ژنتیکی است .
گاه نیز در بعضی از خانواده ها گرایش به حاملگی چند گانه ( مانند دوقلو ) و یا داشتن فرزندان کم وزن وجود دارد . عوامل ژنتیکی در شکل گیری شخصیت و هوش کودک نقش تعیین کننده ای دارند . البته عواملی مانند هوش و شخصیت ، و همچنین عوامل محیطی ، یعنی نحوه ی پرورش و تربیت والدین نیز موثرند . به عبارت دیگر اگر زوجی دوران کودکی را در خانواده ای سرشار از عشق ، محبت و شادمانی پرورش یافته باشند ، به احتمال زیاد فرزندان شادتری تربیت خواهند کرد . والدینی که خود ، دوران کودکی را بدون عشق و محبت پشت سر گذاشته اند کمتر قادر به داد و ستد محبت هستند . آنها فرزندانشان را طرد می کنند و مورد بی مهری قرار می دهند . در نتیجه کودکانشان نیز واکنشهای عاری از مهر و محبت نشان خواهند داد . حتی روشهای تنبیه و انظباطی که در دوران کودکی به کار گرفته می شود نیز مستقیما بر نسل بعد اثر می گذارد . به بیان دیگر ، کسانی که در کودکی تنبیه بدنی شده اند ، برای آنکه در بزرگسالی همان روشها را در مورد فرزندان خود به کار گیرند ، مستعد تر هستند . این گونه افراد معتقدند که هیچ کس از کتک خوردن صدمه و آسیبی ندیده است . اما در واقع همان کتکها باعث شده اند که آنها برای تربیت کودکان خود از چوب استفاده کنند .
برت می گوید : کودکان به نسبت خانواده هایشان دارای بهره های هوشی متفاوتی هستند . بهره ی هوشی فرزندان افراد تحصیل کرده و متخصص 120 ، افراد غیر ماهر 100 و کارگران غیر ماهر 90 است . یعنی فرزندان افراد غیر کارگر ، تقریبا 5 برابر بیشتر از فرزندان طبقه کارگر ، استعداد و توانایی ورود به دانشگاه را دارند . و نیز در حالی که افراد غیر کارگر بیشتر از افراد طبقه کارگر هستند ، با این وجود تعداد فرزندانی که بهره ی هوشی لازم برای ورود به دانشگاه را دارند ، متجاوز از 5 برابر فرزندان غیر کارگرند ، در مقابل نصف فرزندان افراد غیر کارگر با بهره های هوشی مناسب به دانشگاهها راه مییابند . در این جا سخن درباره ی زمینه های ارثی و ژنتیکی هوش و بحث و جدل همیشگی اعتبار سهم این عامل و یا عامل محیطی نیست ، بلکه درباره ی نحوه و چگونگی تربیت است .
یکی از عوامل مهم روانی در تربیت کودکان ، تعداد سالهای زناشویی قبل از حاملگی است . طبعا کودکی که بعد از 15 سال زندگی زناشویی به دنیا می آید ، مورد محافظت و مراقبت بیشتری قرار می گیرد و برای لوس شدن ، میدان وسیعتری دارد . از دیگر عوامل مهم روانی ، سن والدین ، علاقه ی آنها به داشتن فرزندی از جنس خاص و تعداد فرزندان است . به طور حتم فرزندی از جنس مطلوب پدر و مادر می باشد ، به علت تبعیضهای گوناگون ، لوس شده و در مقابل ، فرزندی که از جنس نامطلوب است ، طرد می شود .
موقعیت کودک در خانواده
ترمن در گزارش خود می نویسد : 65 درصد از کودکان با قریحه و استعداد که بهره های هوشی 140 و بالاتر دارند ، فرزند اول خانواده هستند . مطالعات گسترده ی دیگری نشان می دهد که :
در یک خانواده پر جمعیت ، بهره ی هوشی ، در فرزندان بعدی کمتر است . البته عوامل محیطی تا حدودی در این امر نقش دارند . زیرا احتمالا مادر وقت کمتری را به آنان اختصاص داده و یا مسن تر شده است .
لین و استون معتقدند که بزرگترین و کوچکترین فرزندان یک خانواده و با تنها فرزند یک خانواده ، از دیگر فرزندان آن خانواده باهوشتر است . این مساله با شرایط محیطی ارتباط دارد ، زیرا از نظر ژنتیکی قابل توجیه نیست در خانواده ای که بیش از دو یا سه فرزند دارند ، بهره ی هوشی نخستین فرزند از بقیه ی خواهران و برادران بیشتر می باشد ،علت این امر به طبقه اجتماعی آنها مربوط می شود . طبعا زوجهایی که به طبقات اجتماعی بالا تعلق دارند ، در مقایسه با طبقات پائین تر قرزندان کمتری دارند . در خانواده هایی که تنها ، دو فرزند وجود دارد . اگر فاصله زمان تولد آنها طولانی باشد ، هر دو از میانگین بهره ی هوشی بالائی برخوردار خواهند بود . میانگین بهره ی هوشی دوقلوها احتمالا 95 است .
بدون تردید نتیجه گیری از مطالعات مختلفی که در زمینه ی ارتباط بین تولد و مشخصات روانی کودک انجام گرفته ، بسیار دشوار خواهد بود .
عوامل اجتماعی :
سوء تغذیه مادر در دوران بارداری با کم وزنی نوزاد همراه است زیرا جنین در نتیجه نارسائی در جفت از سوء تغذیه رنج خواهد برد . تعداد سلولهای مغز جنین ، تا حد زیادی ، در ماههای آخر بارداری تعیین می شود ، بنابراین سوء تغذیه ، بر مغز کودک اثرات مداوم خواهد داشت . در دو قلو ها همزاد کوچکتر ، به طور متوسط بهره ی هوشی پائین تر و کمتری از همزاد دیگرش خواهد داشت . و این امر تا حدودی مربوط به تاثیر سوء تغذیه در رحم مادر ، است . علاوه بر این ، بین اندازه کودک در هنگام تولد و وزن و قد او در سالهای بعد از همبستگی معنی داری وجود دارد . عوامل پس از تولد نیز به رشد و نمو کودک مربوط خواهد بود .
- در مادران مسن احتمال داشتن فرزندان مونگل ، دوقلو ، مبتلا به هیدروسفال ، لب شکری ، شکاف کام و بیماری قلبی مادر زادی ، بیشتر از مادران جوان است ، همچنین پدران مسن در مقایسه با پدران جوان بیشتر مسئول تولد کودک مبتلا به عقب ماندگی در زمینه های مختلف ( رشد جسمی یا روانی ، بد شکلی جمجمه یا کری مادرزادی ) می باشند .
فاصله مابین تولد ها نیز عامل مهمی است . هر اندازه این فاصله کمتر باشد ، کودک کوچکتر بهره ی هوشی کمتر خواهد داشت .
میانگین وزنی کودکانی که مادرانشان در دوران بارداری معتاد به سیگار بوده اند ، کمتر از کودکان دیگر است . به همین علت ، فرزندان سیگاری ، در سالهای نخست مدرسه ، در مقایسه با بقیه کودکان ، جثه کوچکتری دارند .
میانگین بهره ی هوشی کودکان در خانواده های پر جمعیت ، کمتر از کودکان خانواده های کم جمعیت است ،در عین حال که مساوی گرفتن عوامل اجتماعی دیگری که احتمالا در این زمینه مسئولیت دارند ، بسیار دشوار خواهد بود .
- عوامل اجتماعی آشکاری که اثرات چشمگیر و قابل ملاحظه ای بر کودک دارند بی سوادی والدین و ازدواج اجباری به علت حاملگی قبل از ازدواج است سن ازدواج نیز عامل مهمی است . از هر چهار زنی که بین سنین 16 تا 18 ، ازدواج می کنند ، یکی از آنها قبل از رسیدن به بیستمین سالگرد زناشویی از همسر خود جدا می شوند ، در حالی که این رقم در مورد زنانی که بین 23 تا 27 سالگی ازدواج می کنند یک در 16 است .
عوامل مهم دیگری نیز از قبیل شرایط جغرافیایی ، فصلی و نژادی ، بر کودک تاثیر می گذارد در حاملگی های فصل بهار و تابستان ، ناهنجاریهای مادر زادی از قبیل اسپینابیفیدا در اثر اختلال دو لوله های عصبی ، بیشتر و فراوانتر دیده می شود . در کشور فنلاند ، بیشتر دوقلو ها مربوط به حاملگی در فصل تابستان هستند و در فصل زمستان ، حاملگی ها کمتر منجر به زایمان دو قلو می شود . محققان در مواردی مانند جا به جایی لگن خاصره و یا بیماریهای قلبی مادر زادی ، عوامل فصلی را دخیل دانسته اند . در آمریکا ، کودکانی که محصول حاملگی های تابستانی گرم هستند ، آمادگی زیادی برای ابتلاء به بیماری اسکیزوفرنی دارند ، همچنین علت پاره ای از بیماریهای دیگر را نیز ، عوامل جغرافیایی تشخیص داده اند . برای نمونه تولد کودکان آنسفالی ( نوزادان شدیدا عقب مانده ) در شهر بلفاست 50 بار بیش از شهر لیون است . تفاوت های نژادی را نیز در به وجود آوردن بدشکلی های عضوی و بیماریهایی مانند اسپینابیفیدا و پلی لاکتیکی ( انگشتان زائد ) ، دخیل دانسته اند .
چرا او چنین است ؟
چرا او چنین است ؟ بسیاری از معلمان درباره برخی از دانش آموزان بد رفتار و عجیب و غیر عادی این سئوال را از خود ( و همنکارانشان ) می پرسند . سعی ما بر این است تا در این فصل ، پاسخ مناسب به این سئوال داده شود و به عنوان موضوع اصلی این فصل ، مشکلات رفتاری فرد ، مورد بحث قرار گیرد .
شخصیت و هوش کودک تا حدودی ارثی و تا حدی نیز حاصل محیط اوست بنابراین مشکلات رفتاری کودک از تعارض و کشمکش وجودی او ،رشد ذهنی و شخصیتی و نگرش والدین و احتمالا همسالان و معلمانش ناشی می شود . اگر والدین سختگیر دارای فرزندان راحت تر و آرامتر و معلمین نیز دارای شاگردانی به همین خصوصیات بودند ، زندگی برای طرفین ، به مراتب شیرین تر و آسانتر می شد ( البته لازم به یادآوری است که این امر از نظر ارثی غیر ممکن می باشد . ) .
کودکی که برای والدین ناراحت کننده و خشم آفرین است دارای خصوصیات بسیاری است از جمله : منفی گرایی ، پرخاشگری ، ستیزه جوئی و جنگ و جدال با خواهر و برادر ، پر سر و صدایی ، نامرتبی بی دقتی در مورد لباس ، پر جنب و جوش ، ناتوانی در آرام نشستن ، بی توجهی به حقیقت ، حسادت بی دلیل آشکار ، خود خواهی کامل ، عدم درک زمان فریاد و عربده کشیدن ، تلف کردن وقت ، سعی در جلب توجه نمودن ، سئوال کردن مداوم ، عدم درک خستگی مادر و یا پدر ، و اینکه پدر می خواهد روزنامه بخواند و یا بعد از یک روز کار کردن استراحت کند و ... همه ی این ویژگیها به نارحتی والدین و درگیری منجر می شود . مادران معمولا مواقعی که عجله دارند و یا دچار خستگی ، نگرانی ، بیماری ، تنشهای دوران پیش از عادت ماهانه و یا اختلال در هموگلوبین خون و تعداد گلبولهای قرمز خون هستند ، به نوعی زودرنج و حساس شده ، به راحتی از کوره در رفته ، عصبانی می شوند . آنها زمانی که خسته هستند قابلیت تحمل و شکیبایی کمتری دارند و حس شوخ طبعی خود را از دست می دهند . سر فرزندان فریاد می کشند و آنان را سرزنش می کنند ، در نتیجه رفتار بچه به عوض بهبود یافتن ، بدتر می شود . گروهی از مردم ، زمانی که اسیر ناراحتی می شوند ، سعی می کنند تا با فریاد کشیدن بر سر این و آن ، خود را قانع سازند که دیگران موجب این عصبانیت شده اند تعدادی نیز هر گاه احساس زودرنجی و حساسیت می کنند به دعوا و ستیزه جویی متمایل می گردند . مادری که دارای خصوصیات شخصیتی دشواری است ، کاملا آمادگی دارد ، تا نسبت به همان خصوصیات شخصیتی در نوجوانش ، حساسیت نشان دهد .
عشق مادر به فرزند
بیان این مطلب که اکثریت والدین فرزندانشان را دوست می دارند ، شاید ساده و سطحی باشد ولی چنین نیست ، زیرا مساله آزار و اذیت کودکان به شدت رو به تزاید است . در سال 1969 تعداد این گونه کودکان در آمریکا 10.000 مورد گزارش داده شده است .
در یک سمپوزیوم مربوط به آزار و اذیت کودکان ( شکنجه دادن کودک ) ، سولومان و همکاران گزارش دادند که غالب والدینی که فرزندانشان را به شدت می زنند خود در کودکی مورد ضرب و شتم واقع شده اند و کلا از مراحل پرورش و تربیت خود در دوران کودکی ، تجارب دردناکی دارند ... زمینه های قبلی آزار و اذیت کودک را ، باید در حاملگی های پیش از ازدواج ، ازدواج در سنین پائین ، حاملگی های ناخواسته ، نامشروع بودن ، ازدواجهای اجباری ، تنهایی و گوشه گیری فامیلی و اجتماعی ، مسایل عاطفی و هیجان و مشکلات مادی جستجو کرد .
نگرشهای والدین :
قبلا نیز مطرح شده است که برخی از نگرشهای والدین نسبت به کودک ، مدتها پیش از تولد او و اغلب حتی پیش از حاملگی وجود داشته است . پس از تولد ، نگرش مادر در مورد کودک تحت تاثیر قیافه« بخصوص اگر از جنس دلخواه مادر نباشد » شکل می گیرد . و اما نکته ی قابل توجه در قلمرو حیوانات این است که مادران فرزندانشان را پس از تولد مورد بررسی و آزمون قرار داده ، موجودات غیر طبیعی را رها می کنند تا تلف شوند . به عنوان نمونه ، می توان از گوسفندان نام برد ، سگ آبی نیز در مقابل امواج دریا ، صرفا از بچه های طبیعی خود مراقبت و محافظت می کند . در مورد انسانها نیز ، بسیار دیده شده است که والدین ، نوزادانی را که دارای لبهای خرگوشی و یا بدشکلی های دیگر هستند ، از خود طرد کرده اند .
ممکن است مادر نسبت به نوزادی کاملا طبیعی و عادی فقط به این دلیل که زیاد گریه می کند و تغذیه او همراه با مشکلاتی است ، رفتار و واکنشی نامطلوب نشاندهد و در آینده نیز ، ناخودآگاه درجه ای از ناخواستگی را نسبت به کودک ، در خود احساس کند .
در مورد حیوانات نیز به تجربه ثابت شده است که اگر نوزادی پس از تولد و پیش از آنکه مادر با زبان شستشو یش دهد ، بین آنها جدایی رخ دهد ، برای همیشه ، از جانب مادر ، طرد شده خواهد بود ، و حتی اگر نوزاد 3 یا 4 ساعت بعد باز گردد ، مادر او را تا حد مرگ خواهد زد و زمانی که کودک به اجبار باید چند هفته پس از تولد ، از مادر دور شده ، و جدا نگهداری شود ، به علت اثرات جدی و وخیمی که بر او به جای مانده است ، مورد پذیرش مادر واقع نخواهد شد .
اضطراب و مراقبت بیش از حد
اضطراب بیش از حد و مراقبت بیش از اندازه کلمات و عبارات مترادف نیستند با این حال نگرشهای کاملا نزدیک به هم و مشابهی می باشند که اغلب با یکدیگر مورد بحث قرار گرفته ، به عوامل مختلفی مربوط می شوند ، هر گاه ، کودک را شدیدا دوست داشته باشد و در خلال بارداری دچار خونریزی و یا بیماریهای جدی دیگری که زندگی کودک را تهدید می کند ، بشود و یا کودک ، نارس به دنیا بیاید ، مادر کاملا مستعد خواهد بود تا در سالهای اول تولد ، بیش از حد در مورد او مضطرب و نگران باشد .