تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران از غزنویان تا مغولان،
چگونگی بقدرت رسیدن غزنویان به (ترکان).
در واپیسین روزهای حکومت سامانی دستگاه نظامی ترکان بر این دولت استیلا یافته بود.
منابع موجود حکایت از آن میکنند که رهبر ترکان اسپتکین بقدری نفوذ یافت که قسمت هایی از خراسان در اختیار آنان قرار گرفت. مسئله جانشینی در میان آخرین امرای سامانی مشکلی بسیار بزرگ بود. در این رقابت برای بدست گرفتن قدرت ترکان بی شک و تردید بهره برداری سیاسی خاصی نمودند. این مسائل موجب آن شد که اسپتیکن قسمت های تحت تصرف سامانی را ترک گفته به غزنه وارد شود ودرآنجا دولتی مستقل در دولت بخارا تاسیس نمود و شالوده امپراطوری آینده غزنوی را پی افکند. یکی از خصایص آخر دوره دولت سامانی از بین رفتن طبقات کشاورز بود. ظهور ترکان از طریق نظام غلامان دربار وقدرت گرفتن آنان زوال چنین حکومتی را تشریح میکرد. زمانیکه ترکان به دیانت اسلام گرویدند حتی از نظر آئین نیز با توجه به حمایت آنان از خلفای عباسی موجب پیشرفت نفوذ آنان گردید. این پذیرش اسلام از سوی آنان موجب شد که کوچ بزرگ ترکان نیز به مناطق متصرفه سامانی گسترش یابد و اسکان ترکان در این سرزمینها از همین زمان آغاز شد. تاسیس غزنوی در مشرق ایران نشانه بزرگی از نمایش قدرت آنان در برابر حکومت های بومی ومحلی است.
باید توجه کردکه حتی پیش از این دوران گسترش و رخنه آرام ترکان به سرزمینهای ایرانی آسیای میانه و حتی کرانه های دریای خزر از چندین سده پیش آغاز شده بود بعضی از امرای ایرانی برای ایستادگی در مقابل مهاجمان عربک از این ترکان کمک دریافت میکردند. علاوه بر این سپاه مزدور ترکان نیز برای حفظ مرزها اجیر شده بود. وضعیت سیاسی سامانیان در آخرین روزهای قدرت که موجب به هم ریختگی وحدت حکومتی شده بودو آنان راگرفتار جنگ های بی رحمانه نموده بود از عللی است که موجبات استخدام این ترکان رابه عنوان یک نیروی نظامی کارآمد توجیه می کند. البته این نکته قابل ذکر است که دردوران اقتدار سامانیان بخصوص زمان اسماعیل سامانی ترکان مغلوب و منکوب سپاه سامانی بودند. امابعدها گردهمایی بزرگ ترکان که درخدمت خلفاء و حکام ایرانی بودند و مشاغل نظامی داشتند. توانستند بقدرت نزدیک شوند. بعضی از خلفای عباسی بجای تیکه کردن برسپاه خراسانی بقدرت نظامی ترکان اعتماد نمودند. ناگفته نماند که اغلب سرداران سپاه ترک از غلامان بودند واز نژادهاو ملیت های گوناگون بطوریکه درزمان سامانی یک وجه اقتصادی دولت سامانی تجارت غلامان ترک بود و صدور برده از طریق مرزهای دولت سامانی عوارض راهدارزیادی نصیب آنان می نمود. ترکان به واسطه دلیری ومهارت درسواری بیشتر مورد نظر بودند. وخلفاء وحکام به استخدام نگهبانان شخصی خود از این غلامان با هم همچشمی می نمودند. از برکت همین لشکریان حرفه ای است که ترکان بعدها به امپراطوری نیز رسیدند حتی درزمان قدرت آل بویه وسامانی سواران ترک مانند نیروهای بومی مد نظر بودند. بااین حال فقط در دوران سلجوقی می باشد که آنان توانستند درتمامی ایران صاحب زمینهای وسیع وحکومت مرکزی میشوند. غزنویان غیر مستقیم از چنین اوضاع واحوالی که درواپسین روزهای قدرت سامانی برقرار بودو دولت سامانی گرفتار تجزیه انقلابات مردمی و اختلافات برسر جانشینی بود استفاده کرده یکی از سران سپاه ترک به نام آلپتکین باوزیر آن دوره ابوعلی محمد بلعمی متحد گردیده و به تعبیر نویسنده کتاب تاریخ ایران ریچارد فرای این کودتای وزیر و حاکم نظامی ترک منجر به تشکیل حکومتی در غزنه در شمال افغانستان شد. که در واقع خارج از مرزهای سامانی بود. البته ترکان در این نواحی از طریق پیوند خویشاوندی باحکام محلی توانستند استقرار حکومت خودرا برقرار سازند. با ایشان تازمان سبکتکین برروی سکه های ترکان نام حکام سامانی آمده است. وهم اوست که غلام اسپتکین بود وتوانست قدرت غزنوی را به جایی برساند که بعدها به پسرش محمود به ایجاد امپراطوری موفق شود.
مورخین ونویسندگان که خواسته اند برای تبار ترکان غزنوی اصل و منسبی پیداکنند. سبکتکین را به یزدگرد سوم وابسته دانسته اند. دراین تبار نامه علی رغم اینکه قبل از اسلام ترکان کافر بوده اند. این استدلال آمده است که خاندان یزدگرد سوم در واپیسن روزهای قدرت سامانی به آسیای میانه گریخته درآنجا با ترکان که منطقه رابطه خویشاوندی برقرار کرده اند و سبکتکین از نسل آنهاست بخصوص نظام الملک در سیاستنامه به چنین تعبیرات دست زده است. در ادامه کوششهائی برای بدست گرفتن قدرت سبکتکین توانست وی را به عنوان والی سامانیان حکومت برساند ونام آنان را در سکه هابیاورد. وقتی لقب حاجب الحاجی را از امرای سامانی بگیرد این امر نشان میدهد که علی رغم قدرت موجود هنوز سبکتکین به عنوان یک وزنه سیاسی مهم معرفی نشده است.
درواقع قدرت بنیادین غزنوی اززمان محمود پایه ریزی شده است. فتح غزنه و همچنین تصرف نواحی سیستان و افغانستان و بخصوص زابل برقدرت محمود افزود. از دیگر سو چون زابلستان در داستانهای ایرانی بخصوص در گردش نامه اسدی طوسی محل سکنی پهلوانان ایرانی بوده است. منزلت خاصی داشته است. و سبکتکین کوشید که بوسیله ازدواج قدرت خودرا دراین ناحیه (سیستان و زابلستان) زیاد کند و محمود فرزند وی حاصل چنین ازدواجی است. امرای غزنوی سیاست توسعه طلبی رادرتمامی سطوح بکاربردند. حتی متوجه سرزمین هند نیز گردیند. سبکتکین و جانشینیان اوهم از جهت مذهبی و هم اینکه از جلگه هند میتوان غنائمی به مراتب بیشتر از بیابانهای آسیای میانه بدست آورد. نظر خودرا به طرف هند معطوف کرده بود. دراین زمان بررسی این نکته مهم می نماید که آخرین امرای سامانی برای برقراری مجدد قدرت به امرای ترک به رهبری سبکتکین متوسل شده بودند و این آغاز برای اضمحلال کامل سامانیان در همین دوران بود که سبکتکین درگذشت.
حکومت محمود وایجاد امپراطوری غزنوی:
مهمترین موضوع بعد از درگذشت سبکتکین رقابتهای اسماعیل و محمود برای بسط قدرت بود. گرچه محمود در ابتدای کا رراضی به مصالحه بود بااین حال اسماعیل بعدها مجبور شد از کار برکنار شود و محمود سلطه خود را برقسمت اعظمی از خراسان رواج داد. در این زمان قدرت دیگری به نام قرا خانیان وجود داشتند که با امرای غزنوی در رقابت بودند. مناسبات حسنه با این قوم به محمود فرصت داد که به بسط قدرت خویش در خراسان بپردازد. مهمترین مسئله ای که محمود به آن توجه داشت مشروعیت قدرت سیاسی و متصرفه او ازجانب خلیفه بود. محمود با موافقت با خلیفه و حمایت از مذهب مورد علاقه خلفاء (تسنن) و حمایت خلیفه امپراطوری خودرا از آسیای میانه تاکرانه های اقیانوس هند گسترش داد. در آن دوران چنین مجموعه پهناوری از حکومت بدست کسی نیفتاده بود. از جهتی دیگر محمود به عنوان سلطان غازی (جنگ برای اسلام) و کوبنده هندوهای کافر برای خود کسب شهرت کرده بود. منابع متعددی انگیزه مالی رابه اندازه انگیزه معنوه دراین لشکر کشی ها کار ساز می دانندو به هر حال برای او به عنوان یک سلطان مسلمان ارج و منزلتی قائل بودند. ولی باید توجه کرد که همزمان با قدرت رسیدن محمود هنوز سلسله های کوچکی از آل بویه و دیلمی در ایران وجود داشتند که محمود بابرخی از آنان که مذهب تشیع داشتند جنگ نمود و علل پیروزیهای محمود را باید به عوامل متعددی منصوب کرد از جمله:
الف: زمانیکه محمود به عنوان یک قدرت مسلط شروع به لشکر کشی نمود مذهب اهل سنت در حال زوال بود. زیرا فاطمیان که برای خلیفه بغداد رقیبی بودند نه تنها قاهره بلکه درشمال افریقا نفوذ داشتند همچنین از نظر اقتصادی و فرهنگی برتر از بغداد بودند و این خطر توسعه طلبی فاطمیان خلفاء را به وحشت انداخت. همچنین علاوه بر این از طرف بیزانس که مسلمانان توانسته بودند متصرفاتی از آنان را بدست آورند در معرض خطر بودند. بنابراین آنان درصدد بودند تاضربه سختی به مسلمانان بزنند. این چنین وضعی را محمود بافتح هند از میان برد و دوباره برای مسلمانان موقعیتی مناسب ایجاد کرد. فتح نامه های که برای بغداد فرستاده میشد و همچنین شناسائی حاکمیت محمود از طرف خلیفه قدرت اورا دوچندان کرد این امر عامل بزرگی برای پیروزیهای بعدی بوده است.
ب: تصرف خراسان که ایالتی پرثروت و آباد و کشاورزی و سیستم آبیاری منظمی داشت و همچنین مرکز صنعت و تجارت و تولید بود و صادرات زیادی داشت و همچنین جاده های تجاری که به آسیای میانه و عراق می رفت. موقعیت اقتصادی مهمی برای خراسان بوجود آورده بود. علاوه برآن درزمینه فرهنگی به واسطه علوم الهی و ترویج زبان و ادب فارسی خراسان مرکز فرهنگی و علمی بخش شرقی عالم اسلام بود و بطور کلی فتح چنین سرزمینی دست آورد بزرگی برای محمود بوده است. از طرف دیگر خراسان میتوانست در مقابل تهدید ات تیره های دیگر ترک همچون قراختائیان پاسداری کند. این مسئله موجب شد که محمود حتی تا شمال افغانستان پیشروی کند و بعدها تحکم قدرت محمود در خراسان به مناطق تحت نفوذ سامانی کشیده شد.
در برخی از مناطق افغانستان اسلام پذیرفته نشده بود و اسلام توسط محمود در برخی نقاط همچون کافرستان کشیده شد. سیستان نیز که منطقه تحت نفوذ آخرین امرای صفاری بود تصاحب شد. بزرگ ترین فتح محمود بعد از خراسان ناحیه خوارزم است که برای آن فتح نامه مفصلی نوشته اند. از این جهت که این منطقه حاصل خیز بود و نظام آبیاری مفصلی داشت.و مرکز تجارت بود و همچنین ارزش سوق الجیشی داشت. قدرت محمود را در ماوراء النهر کاملا تثبیت کرد . بطور خلاصه باید گفت که تمام امرای ترک صاحب قدرت در آسیای میانه مغلوب محمود شدند و امرای محلی طبرستان و گرگان وحتی نسل قابوس بن وشمگیر خراج گذار محمود شدند. اگر محمود علیه آخرین امرای آل بویه امرای دیگر اقدام اساسی میکرد هم از این جهت بود که برخی از این امرا مذهب اهل سنت داشتند و هم از این نظر که کمک آنها به محمود در رساندن پول وسپاه بود. راجع به آمدن محمود به هند و علل عملیان نظامی منابع متعددی مطلب نوشته اند .
در این زمان سپاه منظمی از سراسر عالم شرقی اسلام به سوی بت کده های هند روان شدند. در این ناحیه امراء و راحبه های هندی تشکیل اتحادیه هائی داده بودند. اما پیروزی با شخص محمود بود. باید توجه کرد که علی رغم اینکه اولین رگه های ورود اسلام به هند گرچه توسط محمد بن قاسم بن ثقفی بوده است و همچنین برخی از مبلغان اسماعیلی اسلام رابه هند برده بودندبااین حال محمود با گرفتن نقاط بسیاری از هند خراب شد.
بزرگترین معبد هندوان سومنات باتمامی درآمدهای آن به تصرف محمود درآمد. این پیروزیها در سراسر عالم اسلام انتشار یافت و در قهرمان ساختن محمود غزنوی سهم بزرگی داشت. خلیفه القابی برای وی فرستاد. این نکته که فعالیت های نظامی دولت غزنوی درهند اساسا بخاطر بدست آوردن غنائم بوده است برکسی پوشیده نیست. این وضعیت موجب رونق اقتصادی شد و سکه های زر گردید و تجارت در سراسر مشرق عالم اسلام رواج یافت. بناهای باشکوهی ساخته شد و مجموعه وسیعی از کاخ ها وبازارهابه وجودآمد. علاوه براین بردگان خود ثروت عمده ای بودند. منابع موجود حاکی از آن است که خریداران برده از سراسر عالم اسلام متوجه دولت غزنوی شد . شمار زیاد ی از این بردگان داخل سپاه شده و در کار جنگ نقش اساسی بازی کردند. گرچه محمود قبول شرط اسلام را بعنوان صلح با هندوان پذیرفت. بااین حال بسیاری از هندوان بودند که درسپاه غزنوی خدمت میکردند ومسلمان نبودند.
دستاوردهای حکومت غزنوی:
برای بررسی سازمان سیاسی اسلام که داخل امپراطوری غزنوی بود باید به این نکات توجه کرد و چون غزنویان فاقد فرهنگ قدیمی بودند بی شک در داخل تمدن حکومت قبلی خود متحیل شد. ولی باقبول اسلام از نظر مذهبی وجاهتی یافت. اما این امپراطوری از آن جهت که به سلطنت مطلقه اعتقاد داشت. پدیده تازه ای است و باید اشاره کرد که حکومتهای آل بویه و سامانیان قبلا کوشیده بودند که چنین موقعیتی بدست آوردند. اما کاری از پیش نبردند. زیرا رقابتهای خانوادگی و وجود اشراف و طبقات زمیندار مانع بقدرت رسیدن مطلقه آنان بود. اما غزنویان چنین مسائلی را در پیش رو نداشتند. به این لحاظ توانستند چهره ای بسیار مستبد بخود بگیرند. دربسیاری از آثار باقی مانده چنین طرز فکری به عنوان یک اصل پذیرفته شده آمده است. فی المثل سالها بعد و در زمان سلجوقی خواجه نظام الملک در کتاب سیاستنامه ازاین شکایت میکند که چرا سلجوقیان از دستگاه استبداد موجود چنانکه باید استفاده نمی کند در صورتیکه بیهقی که از کارگزاران غزنوی است چنین طرز فکری را نکوهش می کند. غزنویان همچنین با اقتباس از سیاست اداری دولت سامانی کار کشور به پیش می بردند. بسیاری از وزرای ایرانی که در خدمت امرای سابق بودند اکنون در خدمت غزنویان کار میکردند و وسعت این امپراطوری و حوضه عملکرد آنها دائما افزایش می یافت. چنین مملکت بزرگی نظام اداری خود را از بغداد و دولت سامانی گرفته بود و توسط پیچ اداره دولتی بزرگ به انجام می رساند. این دیوانها به ترتیب عبارتند از :
الف دیوان وزیر، که امور عالیه ومسائل مربوط به آن رابه عهده داشت.
ب دیوان رسالت، که مکاتبات اداری و سیاسی را به انجام می رساند.
ج دیوان عرض، که کار گرد آوری و سازماندهی سپاه را به عهده داشت.
د دیوان اشراف، که ارتباط داخلی را انجام می داد.
ﻫ دیوان وکالت، که مربوط به دربار بود.
در توجیه چنین مسئله ای باید گفت که وجود کارگزاران ایرانی و وزراء ایرانی بسیار مهم بوده است. هرگونه استقلال عمل این وزراء بشدت سرکوب میشد. چنانکه اغلب وزراء غزنوی کشته شدند بااین حال باید از محمد حسن میمندی نام برد که وزیر بسیار ارزشمند و کاردان بوده است.
از امور دیگری که مربوط به شناخت دولت غزنوی میشد رعایت دقیق میان طبقات حاکم و رعیت بوده است. حتی سیاست نامه نیز این مسائل را مشروحا بیان کرد. سلطان در راس قدرت بود و بعد از او افراد لشکری و کشوری و بعد توده مردم که شامل بازرگانان و روستائیان میشد. آنان وظیفه داشتند که از شاه اطاعت کنند و مالیات بدهند و در عوض پادشاه امنیت آنان را حفظمیکرد. سیستم ارباب یک سیاست پذیرفته شده بود. کلیه گزارشهائی که مربوط به شورش مردم میشد به دربار اطلاع داده شد و نهایتا به سختی مجازات میشد. ازعوامل دیگر باید به نقش مذهب توجه کرد. طرفداری غزنویان از مذهب اهل سنت این تعقیب چنان انجام میشد که حتی پس از محمود این بیت شعر نشان میدهد که تا چه اندازه نسبت به مذاهب غیر اهل سنت تعقیب روا داده شده است:
آه و دردا که کنون غرقلیان شاه شوند ایمنی یابنداز سنگ پراکنده و دار
چنین مناسباتی با خلیفه مبنی بر این که قانونی وشرعی قدرت غزنوی از طرف خلیفه آشکارا بیان شود. برای محمود لازم بوده است. آنان برای خلیفه هدایا می فرستادند و درعوض منشور حکومت و القاب می گرفتند. حتی برای خشنودی آنها سفیر خلفای فاطمی را کشتند و این نشان میدهد که چگونه نسبت به خلفای بغداد توجه عمیق داشتند.
فرهنگ سلاطین غزنوی متاثر از فرهنگ ایرانی اسلامی بود. خراسان سرزمینی بود که بیشترین اهمیت را برای آنها داشت در آنجا بسیاری از شیوه های تعلیم و تربیت و فرهنگ و ادب ایرانی رواج داشت وشعراء و نویسندگان زیادی که دربار محمود جهان گشایی اورا مدح وستایش نمودند و بسیاری از فتح نامه ها در این زمان نوشته شد و همچنین شیوه های سنتی ایرانی در این زمان بکار گرفته شد و روش حکومت و شیوه دربار بسیار با شکوه بوده است که این نشان از گسترش سلطه بی حد و اندازه غزنویان دارد و ازجهت دیگرنشان دهنده وجود ظلم بی حد و همچنین هزینه های زیاد نگهداری کاخ ها می باشد. که چنین نمونه ای را در دربارهای شرق عالم اسلام میتوان یافت.