شرایط اقلیمی و آب و هوای متنوع در ایران و وجود مواهب فراوان طبیعی در پهنه گسترده کشور و نیز میراثهای عظیم تاریخی و تمدن چندین هزار ساله و آثار گرانبهای فرهنگی، هنری، معماری، صنایع دستی، اماکن زیارتی و متبرکه و آداب و سنن و گروه های مختلف قومی و جاذبه های مختلف زیبای طبیعی و وجود چشمه های معدنی شفابخش و نیز روحیه میهمان دوستی و میهمان نوازی ایرانیان همگی از عواملی هستند که اگر به درستی به جهانیان معرفی شوند، می توانند ایران را به یکی از قطبهای بزرگ جهانگردی تبدیل نمایند. اما علیرغم وجود این همه مواهب و با وجود آنکه از لحاظ جاذبه های توریستی کشورمان جزء ده کشور اول توریستی جهان قلمداد می گردد اما با کمال تأسف ملاحظه می گردد از مجموع 560 میلیون نفر جهانگردی که در سال 1995 از کشورهای جهان بازدید کرده اند بنابر قول مسئولین وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در سال 74 تنها بین 420 تا 450 هزار جهانگرد از ایران بازدید کرده اند. اگر این رقم علیرغم افزایش نسبیش با سال 1373 با ارقام جهانی توریست مقایسه گردد ملاحظه می گردد که سهم بسیار ناچیزی از توریستهای جهانی به کشور ایران مسافرت نموده اند. تعداد توریستهایی که در سال 1373 از ایران بازدید کردند 360658 نفر بوده اند درآمد حاصل از توریسم در ایران در سال 1374 مبلغی در حدود 250 میلیون دلار بوده است که این رقم نسبت به درآمد متجاوز از چهارصد میلیاردی آن سال رقم بسیار ناچیزی را تشکیل می داده است. یعنی 1600 بار کمتر از سهم جهانی حاصل از توریسم صنعت جهانگردی که در حال حاضر مقام سوم جهانی را به خود اختصاص داده است، و بعد از سال 2000 مقام اول صنایع جهانی را به خود اختصاص خواهد داد، متاسفانه در ایران جایگاه واقعی خود را پیدا ننموده است. درآمد توریستی، ارزی است که با پای خود وارد کشور می گردد و متأسفانه کشورمان از این منبع عظیم ارزی تا حدود زیادی بی بهره مانده است. صنعت توریسم علاوه بر جنبه های درآمد و اشتغال زایی فواید فراوان دیگری را در بر دارد که از آن جمله می تواند تبلیغات غیر واقعی را خنثی نماید. توریست ها علاوه بر اینکه می توانند به رونق اقتصادی کشورمان کمک نمایند می توانند واقعیتهای موجود در کشور را به رأی العین ملاحظه نموده و تبلیغات نادرست را کم رنگ تر نموده و در خارج از ایران به عنوان مدافعین این مرز و بوم به تبلیغ بپردازند. توریست به کشور می آید تا ارزهای به همراه آورده را خرج نماید و از طرف دیگر چیزهایی را فراگیرد که برای آموختن آن به مردم دیگر ممالک مبالغ هنگفتی بایستی هزینه گردد و این در حالیست که تاثیر نقل مستقیم شخصی که نکات مثبتی را در یک کشور دیده به مراتب بیشتر از تبلیغات خارجی یک کشور می باشد.
کشورمان از اولین زادگاههای تمدن بشری محسوب می گردد. میراثهای تاریخی این سرزمین زبانزد خاص و عام است. تخت جمشید، ماسوله و میدان نقش جهان از آثار به ثبت رسیده جهانی محسوب می گردند. آثار باستانی ایران در کشورهای خارج طرفداران بی شماری را به خود اختصاص می دهد. تبلیغات سوء و نادرست بیگانگان در مورد کشورمان سبب می گردد تا جهانگردان خارجی تغییر مسیر داده و روزانه کشورهای دیگر کردند. بر اساس مطالعات انجام شده درآمد حاصل از جذب یک جهانگرد خارجی با فروش 150 بشکه نفت برابری می کند و ا گر این صنعت در کشور توسعه پیدا کند و تعداد فراوانی جهانگرد خارجی به ایران بیایند درآمد حاصل از توریسم می تواند جایگزین بخش قابل توجهی از درآمد فروش نفت شود. در خصوص اشتغال زایی این صنعت در داخل کشور تنها می توان به این نکته اشاره نمود که در مقابل ورود 6 نفر جهانگرد برای یک نفر در کشور ایجاد اشتغال می شود. معاونت سیاحتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی در این خصوص گوید: « در مقابل ورود 6 نفر جهانگرد برای یک نفر در کشور ایجاد اشتغال می شود.
. . . به گفته وی علاوه بر ایجاد اشتغال، درآمد ارزی کشور از ناحیه جهانگردی به ازای هر گردشگر خارجی حداقل 800 دلار است و به طور خلاصه می توان گفت صنعت جهانگردی در ایران علاوه بر جنبه های فراوان مثبتی که می تواند به همراه داشته باشد دارای تأثیرات دیگری بوده که برخی از آنها بطور اختصار عبارتند از: 1- کسب درآمد ارزی 2- متعادل کردن توزیع درآمد 3- تسریع گردش پول 4- جذب سرمایه های سرگردان و به جریان انداختن آن در سرمایه گذاریهای سالم، 5- کاهش مسافرتهای جهانگردی به خارج از کشور و جلوگیری از خروج ارز.
سابقه جهانگردی در ایران
سرزمین ایران به علت برخورداری از میراثهای عظیم تاریخی و فرهنگی و مواهب طبیعی از دیرباز همواره مورد توجه سیاحان و جهانگردان خارجی بوده است. بر اساس اقوال مورخان همچون گزنفون و هردوت، یونانیان و رومیان جهت تجارت و سیاحت به ایران مسافرت نموده و دارای مراودات و ارتباطاتی با ایرانیان بوده اند. بعد از ظهور اسلام سیاحان مشهوری از قبیل ابن حوقل، مقدسی، یاقوت حموی، ابن بطوطه، ابودلف از ایران بازدیدهایی داشته و مشهودات مختلف خودشان را از ایران و دیگر ممالک در کتابهای مشهوری همچون صوره الارض و احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، معجم البلدان و . . . به رشته تحریر در آوردند.
از جهانگردان اروپایی و غیر مسلمان که مسافرتهایی به ایران داشته اند می توان از: بنیامین تودلای، مارکوپولو، ادریکس، جوزفاباربارو، پیترودلاواله، ژان شاردن، انگلبرت کمپفر، تاورانیه، آنتونی شرلی، مادام دیولافوا، هنری رنر دالمانی، پیرلوتی، اوژن فلاندن، لارنس کلهارت، جرج کلارک نام برد. انگلبرت کمپفر سیاح آلمانی در سال 1684 به ایران آمد. و سفرنامه وی حاوی مطالب ارزنده جغرافیایی در مورد ایران است. آنتونی شرلی به اتفاق برادرش روبرت شرلی در زمان شاه عباس از انگلستان به ایران آمد و در مورد مساجد بسیار عالی و اعتقادات مذهبی ایران سخن گفته است. جرج کلارک شهرساز معروف جهانی به ایران سفر کرده و درباره اصفهان می گوید که به عقیده وی اصفهان را بعد از پکن باید بزرگترین و معروفترین شهر قدیمی جهان دانست.
بنیامین تودلای ضمن سفر به کشورهای مختلف از ایران نیز بازدید نموده و سفرنامه ای در خصوص مسافرتهایش به رشته تحریر درآورده است. وی که از اتباع اسپانیا بود اولین فردی است که پس از اسلام از ایران بازدید نموده است.
پیدایش و روند توسعه توریسم در ایران
به منظور فعالیتهای جهانگردی و ایجاد تسهیلات در سال 1314 در وزارت کشور اداره ای به نام اداره امور جهانگردی تاسیس گردید. اداره امور جهانگردی در سال 1320 جای خود را به شورای عالی جهانگردی داد. سرانجام در سال 1342 تصویب نامه سازمان جلب سیاحان اه امضای هیات وزیران رسید. و از همان تاریخ رسماً شروع به کار کرد. در سال 1353 سازمان جلب سیاحان با وزارت اطلاعات وقت ادغام شد و این وزارت تحت نام وزارت اطلاعات و جلب سیاحان شروع به کار نمود. اداره امور ایرانگردی و جهانگردی توسط چهار شرکت سهامی تأسیسات جهانگردی ایران، شرکت سهامی گشت های ایران، شرکت سهامی مرکز خانه های ایران و شرکت سهامی سازمان مراکز جهانگردی برای ورزشهای زمستانی تحت نظارت وزارت اطلاعات و جهانگردی اداره می شد. متاسفانه این چهار شرکت با وظایفی مشابه و با ارکانی متفاوت و حوزه فعالیتی متداخل اداره می گردیدند. در سال 1358 به منظور جلوگیری از تداخل وظیفه و هماهنگ نمودن تمام فعالیتها و مسائل مربوط به امر جهانگردی در جهت اعمال سیاست صرفه جویی، طبق مصوبه مورخ 1358 شورای انقلاب، چهار شرکت مذکور در یکدیگر ادغام گردید، و تحت عنوان سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی با بافت و خط مشی های جدید و هدفهای متمایز از گذشته به منظور اداره بهره برداری از تعداد 144 واحد پذیرایی موجود شروع به فعالیت نمود. در سال 1358 طبق مصوبه 29/11/58 شورای انقلاب اجازه خرید و اداره هتلهای بنیاد علوی به سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی داده شد. این هتلها عبارت بود از: 12 هتل بزرگ و مجلل در سطح کشور. این ادغام حجم عملیات سازمان مراکز ایرانگردی و جهانگردی را در سطح بسیار عظیم بالا برد و به میزان چند برابر به سرمایه سازمان و همچنیندیون و تعهدات آن افزود و از طرف دیگر حدود 2500 نفر کارگر و کارمند به جمع کارمندان سازمان اضافه گردید، ولی به دلیل مشکلات و مسایل مختلف و نظر مخالف سازمان برنامه و بودجه با این ادغام در سال 1361 اداره هتلهای مزبور دوباره به بنیاد مستضعفان برگشت داده شد. در حال حاضر دو نهاد مختلف در زمینه های گسترش توریسم در ایران فعال می باشند. یکی از این مراکز، معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی می باشد که ادامه دهند‌ه وظایف و فعالیتهای سازمان جلب سیاحان می باشد. شرح وظایف این سازمان پس از انقلاب تغییر یافت و با عنوان معاونت سیاحتی و زیارتی وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی از فعالیت گسترده تری برخوردار می باشد. سازمان دیگری که در این راستا به فعالیت ادامه می دهد، مجتمع بین المللی و جهانگردی آزادی (آیتو) است که تحت پوشش سازمان سیاحتی و مراکز تفریحی بنیاد مستضعفان و جانبازان به فعالیت ادامه می دهد. این مجتمع که در نهم اسفندماه 1357 تشکیل گردیده است دارای 23 هتل ممتاز و بیش از 20 مرکز تفریحی و آژانس و موسسه خدماتی مهمانسرا می باشد.
ملاحظه می گردد صنعت توریسم در کشور با بسیاری از سازمانها و دوایر مرتبط می باشد. سازمانها و دوایری که با این صنعت در کشورهای در ارتباط می باشد عبارتنداز:
1- وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی- موسسات جهانگردی مهمانسراها و هتلها، 2- وزارت فرهنگ و آموزش عالی- دانشگاهها و موسسات آموزشی خصوصی جهانگردی، 3- وزارت امور اقتصادی و دارایی- بانکها- موسسات بیمه، 4- سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران- مطبوعات دولتی و خصوصی، 5- وزارت امور خارجه، 6- سازمان تربیت بدنی- موسسات ورزشی و تفریحی خصوصی و دولتی، 7- وزارت کشور- اداره گذرنامه- شهرداریها، 8- وزارت کشاورزی- وزارت جهاد سازندگی- سازمان جنگلها و مراتع کشور- سازمان حفاظت محیط زیست، 9- وزارت دادگستری، 10- وزارت راه- راه آهن- هواپیمایی- کشتیرانی جمهوری اسلامی ایران، 11- سازمان برنامه و بودجه، 12- سازمان صنایع دستی- سازمانهای خصوصی و دولتی تولیدات مورد مصرف جهانگردی
اقتصاد گردشگری حلقه مفقوده
شورای جهانی مسافرت و گردشگری با اعلام این که صنعت مسافرت و گردشگری ایران از نظر حجم در جایگاه 35 جهانی قرار دارد، پیش بینی کرد رشد این صنعت در سال 2006 به 4/2 درصد برسد. ایران با برخورداری از طبیعتی متنوع و آثار تاریخی متعدد دارای پتانسیل بالایی برای تبدیل شدن به یکی از مراکز مهم گردشگری در جهان است. این ویژگی به همراه جمعیت بالا باعث شده است تا صنعت مسافرت و گردشگری در ایران به ویژه در بعد داخلی به خوبی توسعه پیدا کند، به طوری که در حال حاضر این صنعت از نظر حجم در رتبه 35 جهانی قرار گرفته است.
کشورهای در حال توسعه ای که به مقاصد مهم گردشگران تبدیل شده اند، لزوماً فرهنگی بالاتر از فرهنگ مردم ایران ندارند. حتی گاهی مردم این کشورها عادات رفتاری بسیار ناپسندی دارند که گردشگران با اکراه به آنان می نگرند ولی این رفتارها چیزی از جاذبه های گردشگری کم نمی کند. البته یک نکته را باید در نظر داشت که مردم کشورهای پذیرای گردشگر بنابر تجربه یا بر اساس آموزش، گردشگران را مورد آزار و اذیت و نقد قرار نمی دهند و سیاست این کشورها بر احترام به آزادی عقیده گردشگران بنا نهاده شده است. ارائه کالاها و خدمات با قیمت بالاتر به گردشگران نیز مسئله ای است که کما بیش در سایر کشورها هم مشاهده می شود.
صنعت گردشگری با درآمد سالانه نزدیک شده به 1000 هزار میلیارد دلار در جهان، از صنایع پاکی است که به خوبی با صنایعی نظیر نفت و خودروسازی رقابت می کند. در این میان کشورهای دارای جاذبه های گردشگری به لحاظ جلوه های طبیعی، فرهنگ و تمدن کهن و آثار باستانی و مذهبی، استعداد و توانمندیهای به سزایی در جذب جهانگردان دارند که با سرمایه گذاری مناسب در بخش های نرم افزاری و سخت افزاری این صنعت و حفظ جایگاه خود در جهان می توانند سالانه میلیاردها دلار از این صنعت بهره برداری کنند.