مقدمه و پیشگفتار
از دوران کهن، شخصیت و خلق و خوی زن توجه دانشمندان و فلاسفه هر عصری را همیشه به خود جلب کرده است. در فرهنگ اسلامی و شرقی ما، زن در اجتماع مقامی بس والا دارد. در تاریخ و فرهنگ ما، زنان بسیار ارجمند و عالیمقامی وجود دارند و شخصیت بزرگ آنان اصولاً در قالب فرهنگ غربی نمی گنجد و یکی از آن موارد که زن مسلمان را از زن غربی ممتاز می نماید حجاب و پوشش اسلامی اوست. حجابی که دین او آن را تائید می‌کند و کتاب آسمانیش بر آن صحه می گذارد.
نوع پوشش در کشور و فرهنگ ما از دیرباز به عنوان یک امر فقهی و تکلیف شرعی بر شمرده می شد و هیچگونه بحث و اظهار نظر خاصی در باب آن نمی شد و البته حدود پوشش مورد بحث فقها بود ولی اصل آن از طرف طوایف مسلمان مورد تائید و قبول بوده است.
ولی بحث از حجاب در کشور‌ما، همزمان با آشنایی ایران و ایرانی با عالم تجدد بوده است. احساس شکست در برابر غرب، روشنفکران ما را که ساده انگارانی بیش نبودند در باب نوع لباس و آرایش و زینت به فکر انداخت که شاید پیروزی غربی‌ها به علت همین تفاوت در ظواهر بوده است و نظریه‌ای بدنبال آن مطرح شد مبنی بر اینکه اگر به غربی‌ها تشبه جوییم می توانیم به پایه و مرتبه آنان برسیم.
این تفکر بر اقشار مختلف جامعه تأثیر خود را نهاد از جمله در جامعه ادبی کشور و نویسندگان و شعرا. حجاب در شعر شاعران پس از مشروطه به دو صورت مطرح گردید. یکی به حالت دفاع از پدیده کشف حجاب و دیگر به صورت دفاع از حجاب و جواب به کسانی که پدیده کشف حجاب را ستوده‌اند.
آنچه را باید بدان توجه داشت آن است که شعر گفتن درباره زن، سابقه طولانی در ادب فارسی دارد. در دوره مشروطه نیز، اشعار فراوانی گفته شد که در برخی موارد به انتقاد کلی از برخوردی که بازن در طول تاریخ صورت گرفته، می پرداخت. از جمله مسائل مربوط به آموزش زنان، موقعیت اجتماعی آنان و …
از جمله مباحث مطرح در شعر پس از مشروطه مسأله حجاب و کشف حجاب است که در این مقاله سعی می‌شود تا به بررسی اشعار شاعران این دوره پرداخته گردد. شاعرانی که به دفاع از دین و دیانت به توصیف حجاب و پوشش و محسنات آن پرداخته‌اند و یا در پاسخ‌گویی بر اشعار گویندگان کشف حجاب پرداخته‌اند.
حجاب از دیدگاه قرآن و اسلام
انعکاس مسأله حجاب و پوشش در شعر شعرا و ادبیات معاصر ما ریشه در همان باور‌های دینی و مذهبی دارد. آنجا که گویندگان پس از مشروطیت به دفاع از حجاب پرداخته‌اند برخاسته از باور‌های دینی و تعالیم قرآنی دارد. بنابراین لازمست که با نگاهی گذرا حجاب را از دیدگاه قرآن و اسلام بررسی کنیم.
در باب محجوبیت معنوی و حفظ عفاف مردان و زنان آیه‌های سی‌ام و سی و یکم از سوره نور تعیین تکلیف کرده است.
ترجمه آیات چنین است:
«ای پیغمبر به مومنان بگوی چشمان خود را از دیدن نامحرم فروبندند و عفاف خود را حفظ کنند. ای پیغمبر به زنان مومنه بگو: تا چشمان خود را از دیدار نامحرمان بپوشند و عفاف خود را نگاهدارند و زینت خود یا مواضع زینت خود را جز برای محارم و زنان مسلمان، تابعان فاقد شهوت و اطفال غیر بالغ ظاهر نسازند و روسری‌های خود را برگریبان خویش استوار کنند و به قصد اظهار زینت و نشان دادن خلخال، پای بر زمین نکوبند و از آرایش‌های جاهلیت خودداری کنند.»
با توجه یه این آیات ارزش و مقام حجاب از دیدگاه قرآن ثابت می‌شود. (1)
در سخن بزرگان دین نیز مسأله پوشش و حجاب انعکاس یافته است:
پیامبر گرامی اسلام می فرمایند: از بهترین زنان شما آن زنی است که بسیار با محبت و با حجاب کامل و نزد خانواده‌اش محترم و با شخصیت باشد.
و نیز در جای دیگر می فرمایند: به زنان سوره نور را بیاموزید.(2)
و حضرت علی (ع) می فرمایند: حفظ (حجاب و عفت) زن به حال خودش سودمند تر و موجب پایداری بیشتر زیبایی اوست.
و امام باقر (ع) نیز فرمودند: همان‌گونه که مردان دوست دارند زینت و آراستگی را در زنانشان ببینند، زنان نیز دوست دارند زینت و آراستگی را در شوهرانشان ببینند.
امام صادق (ع) می فرمایند: پیامبر، مرد را نهی می کرد که شبیه زنان شود و زن را نهی می نمود که در لباس پوشیدن شبیه به مردان باشد. (3)
حال که با دیدگاه قرآن و بزرگان دین در باب حجاب آشنا شدیم می‌توان نتیجه گرفت که چرا در دوره مشروطیت در دفاع ازحجاب اینهمه شعر سروده شده است و شاعران ما زنان را به حفظ حجاب ترغیب می نمودند.
پدیده کشف حجاب
اهمیت نوع «پوشش» همانند «رنگ و شکل» به عنوان یک نماد برای سنت‌های ملی و دینی، از دیرباز شناخته شده بود. براستی پوشش و شکل و ماهیت آن در آغاز فقط به عنوان یک ضرورت زندگی یا ضرورت مذهبی تلقی می شد. هرگاه پوشش به عنوان یک ضرورت مذهبی تلقی شود دیگر نمی توان به راحتی در نوع و شکل آن تغییر ایجاد کرد. بلکه هر نوع تغییر علامت نوعی تحول فرهنگی به حساب می آید.
گاه قضیه پوشش اینگونه اهمیت می یابد که ملتی با پوششی خاص، تقلید از فرهنگ و لباس ملتی دیگر را آغاز می‌کند. مسأله لباس، خود به تنهایی اهمیت ندارد، اما زمانی که تفاوت فرهنگی و میل به پیروی و تقلید کورکورانه و گاه متضاد با فرهنگ آن ملت پیش می آید حساسیت و اهمیت لباس را پدید می آورد.
در پاره‌ای از موارد پس از حادثه جنگ و رویارویی دو ملت با هم و مغلوب شدن یکی از دیگری سبب می‌گردد که قوم شکست خورده، به دنبال تقلید از آداب و رسوم و مذهب و فرهنگ و لباس قوم غالب برآید.(4)
این غلبه را در موارد دیگر جامعه نیز مشاهده می کنیم به ویژه در ادب فارسی. برای نمونه رشید یاسمی در این زمینه چند نمونه شعر دارد. (5) اشعاری که در واقع از شاعران کهن که تعابیر بدبینانه‌ای درباره زنان دارند، انتقاد کرده است. اما پس از چندی این مسائل به حجاب و آزادی زنان کشیده شد. شاعران متجدد دوره مشروطه، مسائل مختلفی را در هم آمیختند، در حالی که با اندکی دقت، روشن می شد که هدف اساسی آنها برداشتن حجاب است. سه شاعر دوره میانی مشروطه تا رسمی شدن کشف حجاب، یعنی عارف، عشقی و ایرج میرزا، در این مسأله پیشگام بودند. اما در مقابل شاعران دیندار، کوشیدند تا افزون بر استفاده از تعابیر ادبی، شرعی بودن حجم حجاب و نیز فواید اجتماعی آن را در شعر خود گوشزد کنند. شیخ یوسف گیلانی با اشاره به آن که زن اردشیر تا چه اندازه به عفت و حجاب خویش پای بند بود،به شعر ایرج میرزا شاهزاده اشاره می‌کند که :«اما شاهزادگان امروزی، شعر می گویند و برخلاف دیانت افسانه می‌بافند.»
با بالا گرفتن نهضت مشروطه و رواج روزنامه نگاری به سبک غربی، حجاب مورد توجه قرار گرفته و کسانی به آن حمله آوردند اما بیست و پنج سال طول کشید تا رضا شاه که مجری طرح کشف حجاب بود آن را به صورت قانون درآورد. در مقابل شاعران دیندار به دفاع از مسئله حجاب پرداخته و بخشی از ادبیات فارسی آن دوره از ایران شامل این مبحث گردید.
پوشش در شعر شعرای مدافع حجاب پس از مشروطه
اشرف الدین حسینی و شعر حجاب
اشرف الدین حسینی (م 1313ش/1352ق) معروف به نسیم شمال از شاعرانی است که در برزخ سنت و تجدد سیر می‌کند. وی اشعاری دارد که نشانگر داغ بودن بحث حجاب در روزگار وی است و او طبعاً به عنوان فردی روحانی و دیندار، از حجاب جانبداری می‌کند که چند بیت از اشعار وی را ذکر می کنیم:
زن‌های مسلمان را آیین حجاب امروز
باید که به رخ گیرند در کوچه نقاب امروز
باید که به رخ گیرند در کوچه نقاب امروز
قانون حیا بر خلق چون هست ثواب امروز
البته حجاب زن باشد ز کتاب امروز
از بهر رسول الله آیات حجاب آمد
باید که بگیرد رو هر زن که مسلمان است
زیرا که حجاب زن معلوم ز ایمان است
هم عصمت و هم عفت در پرده نسوان است
قانون حیا مسطور در سوره قرآن است
قرآن خدا حجت اندر همه باب آمد
ما ملت ایرانی امروز مسلمانیم
هم شیعه اخلاص و هم تابع قرآنیم
جز قاعده اسلام ما هیچ نمی دانیم
در روز قیامت هم جویای شفیعانیم
بر ما ز حجاب امروز آیات کتاب آمد
…
وافی عراقی
یکی از شعرای مدافع حجاب در دوره پس از مشروطه وافی عراقی است که به چند بیت از اشعار وی اشاره می کنیم:
معنی ناموس چیست روی نهان داشتن
پرده عفت زدن حفظ روان داشتن
عصمت و ناموس ما به مسلک هوشمند
گنج بود گنج را به که نهان داشتن
ای که تورا آرزوست به کشف‌ناموس خویش
پرده دری نارواست پردگیان داشتن
مگر کمی از وحوش نگر به حال طیور
پند بگیر از خروس پاس زنان داشتن
قصه ناموس و غیر چو برق با خرمن است
خرمن خود را مخواه برق یمان داشتن
آئینه بی حجاب به طبع گیرد غبار
خوش بود آئینه را پرده بر آن داشتن(7)
…
دکتر محمود افشار
دکتر افشار غزلی در باب حجاب دارد و آن شعری است که در سال 1300 ه.ش. در شهر یزد سروده و در آنجا، براساس ظاهر شعر، از نقاب و حجاب و عصمت زنان دفاع کرده است. غزل وی در زمان آغاز تبلیغات کشف حجاب بوده است، مورد استقبال هواخواهان حجاب واقع شده و آنان شعر وی را در مطبوعات و کتاب‌های خویش آورده و برخی هم به دفاع از آن شعر سرودند و ابیاتی از غزل وی چنین است:
پرده زنهار میفکن زرخ چون قمرت
تا مبادا بزند دیده ناکس نظرت
قمرت گفتم و تشبیه خطا کردم از آنک
چون تو کسی نیست که مانند کنم بردگرت
این لطافت که تو داری نه دگر کسی دارد
درزی طبع بریده است لباسی ببرت
گرد بر روی مزن وسمه بر ابروی مکش
که تو خوبی نتوان کرد از این خوبترت
رقص با هرکس و هر جای مکن می ترسم
نقص حسنت بشود عیب به جای هنرت (8)
…
سناد الاسلام
یکی از شعرای دوره مشروطه که درباب حجاب اشعار چندی سروده است که در اینجا چند بیت از آن را نقل می کنیم:
صنما پرده گر افتد زرخ چون قمرت
شور و آشوب به عالم فتد از هر گذرت
می رود یک سره برباد خزان برگ و برت
مه رخا پرده ناموس میفکن ز سرت
زلف مشگین مده‌ای حورپری رخ بر باد
زان که تو همچو غزالی به کمینت صیاد
چو پری پرده نشین باش و چو سروی آزاد
شوخ چشما منما گوشه ابرو که مباد (9)
طلوعی
یکی از شعرای این دوره که به اشعار شعرای مدافع کشف حجاب پاسخ می گفت و آنان را مرتد و بی دین معرفی می کرد، آقای طلوعی بود که اشعارش در نشریه‌های مختلف از جمله نشریه دعوت اسلامی کرمانشاه چاپ شد. ا