تعریف
واژه توانبخشی (1) که گاهی از معادل‌های «توان‌یابی»، «بازتوانی» و «نوتوانی» نیز برای آن استفاده می‌شود، به «مجموعه‌ای از اقدامات و فعّالیت‌‌های پیگیر و هماهنگ و زمان بندی شده خدمات پزشکی ، پیراپزشکی ، حرفه‌ای و اجتماعی گفته می‌شود که به قصد درمان و ارتقاء سطح کارائی معلولین به منظور دست‌یابی به یک زندگی تا حد امکان مستقل انجام می‌گردد» ، گفته می‌شود.
با توجه به رابطه توانبخشی با معلولیت لازم است با تعریف معلولیت (2) نیز آشنا شویم که عبارت است از : «مجموعه‌ای از عوامل جسمی ، ذهنی و اجتماعی که به نحوی در زندگی فرد اثر سوء گذاشته و او را از زندگی طبیعی باز می‌دارد».
سابقه و تاریخچه توانبخشی
از آنجائی که معلولیت از نظر تاریخی سابقه‌ای به قدمت تاریخ بشری دارد ، قدر مسلم توانبخشی معلولین علی‌الخصوص در جنبه‌های اجتماعی و حمایتی با آن، هم‌سابقه بوده است . البته در سوابق تاریخی مواردی از برخوردهای منفی در تمدن‌ها و فرهنگ‌های مختلف ذکر شده است از جمله مردم هند باستان معلولین را به رودخانه‌ها می‌انداختند ولی در جوامع دینی و ادیان الهی همواره بر برخورد انسانی و شایسته با معلولین سفارش شده و به آنها مانند بقیه افراد نظر شده است. با گذشت زمان و پیشرفت دانش و به خصوص فن آوری توسعه یافته امروزی توانبخشی به مرحله‌ای رسیده است که قشر عظیمی از معلولین امکان زندگی و فعّالیت در حد افراد سالم را پیدا کرده‌اند . فعّالیت‌‌های سازمان یافته و رسمی در قالب انجمن‌ها و مجامع قانونی در زمینه توانبخشی سابقه‌ای در حد یک قرن دارند. انجمن جهانی توانبخشی (3) (N.R.A) فعّالیت رسمی خود را در سال 1920 میلادی شروع کرده است . سابقه فعّالیت توانبخشی‌های حرفه‌ای نیز به همین سال بر می‌گردد. در حالی که انجمن توانبخشی اطفال (C.D.R.C) ار سال 1935 میلادی کار خود را شروع کرده است.
1. Rehabilitation 2. Handicap 3. National Rehabilitation
در کشور ما اولین تشکیلات توانبخشی در تهران در زمان ناصرالدین شاه ایجاد شد و در سال 1304 هجری شمسی «جبار باغچه بان» اولین مدرسه تعلیم «کرولال»ها را تأسیس کرد و به دنبال آن انجمن‌هایی از قبیل «انجمن توانبخشی ایران» و «انجمن حمایت از کودکان» فعّالیت خود را شروع کردند.
اهمیت توانبخشی
براساس آمار سازمان جهانی بهداشت در سال 1981 که سال جهانی معلولین نامیده شد، در حدود 500 میلیون نفر در سراسر جهان به نحوی دچار انواع معلولیت هستند. این میزان در حدود یک دهم جمعیت جهان را شامل می‌شود و یک سوم این گروه را کودکان تشکیل می‌دهند.
گرچه با پیشرفت‌های فراوان علم پزشکی و کنترل بسیاری از بیماریهای شایع و همه‌گیر، مانند سل ، جذام ، فلج اطفال و ... امکان معلولیت از طریق این قبیل بیماریهای اپیدمیک کاهش یافته است ولی از طرف دیگر زندگی صنعتی و شهر نشینی و عوارض ناشی از آنها مانند سوانح و حوادث شغلی ، رانندگی ، بیماریهای قلبی و عروقی ، عوامل روحی و روانی ، مواد مخدر و از این قبیل باعث شده است نسبت افراد معلول به اشخاص سالم کاهش نیابد.
بنابراین اهمیت و نقش توانبخشی بیش از گذشته جلوه‌گر می‌شود چرا که اگر فرد معلول با استفاده از فعّالیت‌‌های توانبخشی به درجه‌ای از استقلال در زندگی شخصی برسد، از صرف امکانات و اتلاف وقت افراد سالم برای نگهداری از وی کاسته شده و نتایج مثبت اجتماعی، روانی ، اقتصادی و خانوادگی فراوانی به جای می‌گذارد.
اهداف توانبخشی ( 1)
• 1. پیشگیری از معلولیت
با توجه به اصل مهم تقدم پیشگیری بر درمان ، این موضوع در توانبخشی نیز جایگاه ویژه‌ای دارد و مهمترین هدف توانبخشی به شمار می‌رود . آموزش اقدامات بهداشتی ، واکسیناسیون ، مشاوره ژنتیکی و ... می‌تواند از بروز بسیاری از معلولیت‌های مادرزادی و ارثی جلوگیری کند.
• 2. جلوگیری از پیشرفت معلولیت
در مواردی که شخص به هر علت دچار نوعی معلولیت شده باشد، با انجام اقدامات درمانی و آموزشی می‌توان از پیشرفت معلولیت وی جلوگیری کرد . استفاده از اندام مصنوعی در افراد قطع عضو شده و وسایل کمکی در افراد فلج عضو مانع از پیشرفت معلولیت و زمین‌گیر شدن شخص می‌شود.