ازدریاچه تخت سلیمان در قرن چهارم میلادی نامبرده شده است. در صومعه« واتوپدی » در« آتوس » دستنویسی حفظ می شودکه در آن از یک افسانه ریشه گرفته از ارمنستان گزارش شده است.«ابودلف» نیز در قرن دهم از این افسانه یاد میکند. بر اساس این افسانه هرمز پادشاه ایران فرستاده ای با روغن مقدس و کندر به بیت اللحم می فرستد. چون پیشگویان و ستاره شناسان با تعبیر و تفسیرستارگان به او خبر تولد بچه ای را می دهند که معجزه می کند و برای تغییر و تحول جهان تصمیماتی اتخاذ مینماید. فرستاده سفرش را با ستارگان تطبیق می دهد و این سفر هفت ماه طول می کشد او بچه ای را در غاری پیدا می کند و آنچه را که پادشاهش هدیه کرده است برای بچه می برد. مریم مادر بچه به منظور تشکرکیسه ای از خاک مقدس پر می کند وبه او می دهد تا آن را با خود به ایران ببرد. هنگامی که فرستاده به نزدیک محل تولد میرسد ضعف بر او غلبه می کند و به ناچار خود را با آخرین نیرو به در یاچه معجزه دهنده می رساند. در آنجا کیسهای را دفن کرده و در می گذرد. درباره دریاچه گفته میشودکه هر هزار سال یک بارباید باکره ای در آن استحمام کند وبا قدرت زرتشت پسری به دنیا آورد که موبد موبدان شود. هرمز سه سال در انتظار فرستادن مفقودش می ماند، سپس کسانی را برای گرفتن خبراعزام می کند یکی از آنان کنار دریاچه مقدس میرسد و کیسه کوچکی را می بیند که به شکلی مرموزاز زیر زمین می درخشد. روز بعد بقایای جسد فرستاده را می یابد وتمام موضوع را به پادشاهش گزارش می نماید. شاه پس از اطلاع از این واقعه، دراین محل آتشکده بزرگی بنا می کند.
در قرن دهم میلادی دریاچه مرکز یک شهر می شود. در این گزارش همچنین ذکر شده است که در یاچه عمقی غیر قابل اندازه گیری دارد و هرگز خشک نمی شود.
البته روشن به نظر نمی رسد که در یاچه روی تخت سلیمان همان در یاچه ای باشد که در گزارش های ارمنی « هفت آسیاب » را به کار می انداخته است. این گزارش ها مربوط به قرن هشتم میلادی هستند و محل دریاچه را دقیقا توصیف نمی کنند.
حمداله مستوفی در قرن چهاردهم میلادی می نویسد که دریاچه روی تپه به اندازه ارتفاع تپه عمق دارد. آبش هرگز سر ریز نمی کند و با وجود اینکه هفت آسیاب رابه کار میاندازد هرگز کم نمی شود.
در قرن نوزدهم میلادی « سر روبرت کرپورتر » ، «اچ . سی . راولینسون » و « هتوم شیندلر » توصیفاتی در مورد این دریاچه عرضه داشتند. « کارل ریتر » نیز در سال 1840 آن را برکه کوچک بیضی شکلی توصیف می کند که به گفته اهالی محلی عمقش نا معلوم است.
رنگ آب دریاچه را مانند قرن دهم میلادی، سبز زبرجد و بسیار زلال توصیف می کنند. « ریتر » از یک کانال کوچک به عرض و عمق پا در سمت شرق صحبت می کند که مثل آبشار از روی دیواره تپه مرتفع به کف دره فرو می ریزد. « کلنل مونتیت » عمق دریاچه را با شاغول تا حد 400 پا اندازه گیری کرد و به کف دریاچه دست نیافت. اهالی محلی در قرن نوزدهم اطمینان دارند که لبه دریاچه سال به سال بلندتر می شود. از یک منبع گاز که آب این دریاچه را بالا می فرستد ، صحبت می کند.
طبق اندازه گیری یکی از خوانین افشار در قرن نوزدهم ،عمق دریاچه باید 40 زراع باشد. در اینجا نیز صحبت از دو جوی آب است و موضوع دیگر اینکه آب دریاچه حتی با باز کردن جویهای متعدد باز هم کاهش نمی یابد.
هیأت آمریکایی در سال 1937 از دو جوی آب و نا معلوم بودن عمق دریاچه گزارش می کند.
نتیجه اندازه گیری عمق دریاچه توسط ما با شاغول،از لب دریاچه بین46 تا 49 متروعمیق ترین نقطه آن از وسط دریاچه در بخش شمالی دریاچه،64 متر بوده است. در یک نقطه در بخش شمالی ، دریاچه 112 متر عمق داشته و ما در این اندازه گیری دو شاغول از دست دادیم. وجود یک حفره عمیق به قطر دو متر در این نقطه به نظر حتمی است. عمق دریاچه نزدیک این حفره 62 متر بود و شانس با ما یاری کرد تا توانستیم آن را بیابیم . اندازه گیری مجدد آن حدود پنج ساعت طول کشید، چون یافتن حفره کار بسیار سختی بود.
دریاچه در حال حاضر دارای دو جوی آب است که یکی از آنها در شمال با عمق 17 و عرض 40 سانتیمتر ودیگری در جنوب با عمق 14 و عرض 40 سانتیمتر قرار دارد.جدا از آنها بریدگی های زیادی در لب دریاچه است که نشان میدهد در گذشته جویهایی در بالای سطح آب وجود داشته است . بر این اساس سطح آب در آن زمان 75 سانتیمتر بالا تر از حد امروز بودهو پنج جوی آب داشته است . در حال حاضر یک جوی آب دیگر وجود دارد که 15 سانتیمتر بالاتر از سطح فعلی است.
مطمنا ابن جویها نمی توانند وجه تشابهی با جویهایی داشته باشند که در گذشته هفت آسیاب را به کار می انداخته است. برای تشخیص آنها عملیات غواصی انجام گرفت و نتیجه این شد که دریاچه در زیر سطح آب کاملا شکل دیگری داشته است. همان گونه که تصویر چهار نشان میدهد لبه های دریاچه بر اثر رسوبات پیش آمدگی پیدا کرده است. این لایه رسوبی در بالای سطح آب به طور متوسط نود سانتیمتر ضخامت دارد ودر درون دریاچه حدود 20/1 متر پایین رفته است. این پوشش سپس به صورت افقی تا حد دیواره عمود دریاچه بسط یافته است. در این دیواره عمودی هفت جوی آب به قطر 50/1 متر وجود دارد که هنوز هم به خوبی قابل تشخیص است. بالای آن طوری بسته شده که شکل یک لوله را پیدا کرده اند. این جویها در عمق 50/4 متری قرار گرفته اند.بدون هیچ شک و تردیدی میتوان گفت که سطح آب از آن زمان که هفت آسیاب کار می کرده، حدود 50/4 متر بالا آمده وتپه مرتفع نیز حدود 40/5 متر رشد عرضی داشته است. در عمق 50/10 متر، امروزه هنوز دو جوی آب وجود دارد. یک جوی دیگر نیز در عمق 50/12 متری قرار گرفته است.
چشمه در وسط دریاچه واحتمالا در عمق 112 متری است . از آنجا که لبه دریاچه رویش گیاهی دارد و گیاهان مانند پردهای به ارتفاع پنج متر به درون دریاچه آویخته شده اند، پس کف دریاچه باید با انبوهی از گیاهان کنده شده وسقوط کرده پوشیده شده باشد. آب در شهریور ماه روشن و زلالنبود و به خاطر رویش گیاهی رنگ بسار کدری داشت( زرد رنگ ). به همین دلیل نیز جستجوی قعر دریاچه با دوربین تلویزیونی مشکلاتی به دنبال داشت. بیرون آوردن اشیاء به کمک چنگک و طناب نیز عملی نبود، چون قعر دریاچه دندانه دندانه است و چنگک فورا در لای سنگها گیر میکرد وبه همین علت ما دو چنگک را از دست دادیم.
با آنچه که توصیف شد می توان به درستی تشخیص داد که دریاچه در گذشته خیلی بزرگتر و بیضی شکل تر بوده است و سطح آب در زمان جویهای هفتگانه 50/4 متر پایین تر از امروز قرارداشته است.لازم است در حفریات آینده این موضوع مد نظر قرار گیرد.