تحقیق مقاله ویژگی های استاد ومعلم ایده آل و نمونه از دیدگاه قرآن کریم و احادیث

مقام استاد و معلم نمونه از دیدگاه قرآن کریم :

استاد از لسان وسایط فیض الهی ، در ملکوت عظیم آسمانها ، عظیم خوانده می شود و او را به عظیم ندا می کنند .

استاد از نظر قرآن کریم شأن و منزلت والایی دارد و باید شأن و منزلت خود را بشناسد که خود را ارزان نفروشد و اگر خود را شناخت احساس مسئولیت می کند . برای اینکه هر چه منزلت بالاتر برود مسئولیت سنگین تر می شود .

از نظر قرآن یا پروردگار عالم کار استاد ، کار خداست ، نقش او در جامعه ، نقش انبیاء است . قرآن کریم در این باره چنین اظهار نظر می نماید :

‹‹  بسم الله الرحمن الرحیم

  اقرأ باسم ربک الذی خلق .  خلق الانسان من علق .  اِقرأ و ربک الاکرم .  الذی علم بالقلم .  علم الانسان مالم یعلم .  . . .  ›› 1 

مراد ما در این آیات بیشتر آیات سه ‍‍‍، چهار ، پنج است . خداوند می فرماید :‌

‹‹  بخوان قرآن را و ( بدان که ) پروردگار تو که بهترین ، کریمان عالمست (3) آن

خدایی که بشر را علم نوشتن به قلم آموخت (4) و به آدم آنچه را که نمی دانست بالهام خود تعلیم داد (5) ›› 2 

این آیاتی است که طبق قول مشهور در همان وهله اول بر پیامبر اکرم نازل شد و در این آیات پروردگار عالم خود را یک معلم قلمداد می کند .

در جایی دیگر قرآن کریم هدف از بعثت رسول اکرم (ص) را و فرستادن همه کتاب های آسمانی را ، آموزش و پرورش می داند . قرآن در این باره چنین اظهار نظر می نماید :

‹‹  هو الذی بعث فی الامین رسولا منهم یتلو علیهم آیاته و یزکیهم و یعلمهم الکتاب و الحکمه ›› 3  .

آسمانی را آموزش و پرورش می داند . قرآن در این باره چنین اظهار نظر می نماید :

با توجه به این آیه و آیات دیگر 2 ، کار یک معلم آموزش و پرورش است که هر ردیف با کار پیامبران بر شمرده شده است .

مطلبی دیگر که از این آیات می توان فهمید این است که شاید هدف بعثت یکی تهذیب نفوس ( تربیت ) و دیگری بالا بردن سطح معلومات انسان ( آموزش ) است و اینها همه حاکی از نقش والای معلم و استاد است و کسی نباید آن را سبک بشمارد .

در جایی دیگر قرآن کریم درجه و مقامی به استاد و معلم می دهد که اگر شبانه روز هم به آن افتخار کند باز هم کم است ‍، قرآن کریم در این باره می فرماید :

‹‹   . . .  وَمن احیاها فکانما احیا الناس جمیعا ›› 3

‹‹  . . . کسی که دیگری را احیاء کند ، گویی همه مردم را احیاء کرده است ›› .

تفسیری که از این آیه شده است در مجمع البیان به نقل از مجاهد و زجاج و مختار بن انباری و مروی از امام باقر (ع) بیان شده است :  ‹‹  اما کسی که انسانی را از غرق یا سوختن یا آوار یا هر عامل کشنده ای نجات دهد یا او را از سرگشتگی حفظ کند ، مثل این است که همه انسانها را زنده کرده است و خداوند اجر احیاء کننده همه انسانها را به او می دهد ، زیرا وی به خاطر اینکه برادر مؤمنشان را حفظ کرده ، گویا همه آنها را حفظ کرده است . امام در دنباله بیان خودش فرمود :‌

از آن بهتر این است که انسانی را از گمراهی حفظ و او را به راه راست هدایت کند 4 ›› قرآن کریم در آیه دیگر درباره مقام استادان چنین می فرماید :

‹‹  یرفعُ‌ اللهُ الذین آمنوا منکمٌ و الذین اوٌتٌو العلمَ‌ درجاتِ ››‌ 5

خدا به آنان که در جمع شما جامعه بشری ، به حق ایمان آوردند . نیز به آنانکه از علم و دانش بهره مند هستند ، رفعت مقام اعطا می کند {  تا در ظل چنین مقام رفیعی از سایر مردم ، ممتاز باشند } . ابن عباس گوید :‌   خداوند بلند نموده کسانی را که با ایشان علم داده از مؤمنین بر کسانی که علم نداده درجه ها و مرتبه هایی . 1

به نقل از شهید ثانی ( ره ) ، در قرآن کریم علما و دانشمندان با پنج امتیاز برجسته از سایر گروه ها ممتازند . 2 

1 . ایمان ، قرآن در این باره می فرماید :

‹‹  و الراسخونَ فِی العلم یقولٌونَ آمَنا ›› 3 

آنانکه گام های راسخ و نافذی را در پهنه علم برداشتند و به درون فضا و محیط علمی راه یافتند می گویند ما سرا پای قرآن را باور می داریم .

2 . اعتقاد به توحید و یگانگی خداوند ، قرآن درباره این مطلب می فرماید :

‹‹  شَهِدَ اللهُ اَنَهُ لا اِلهَ اِلا هُوَ و المَلئِِکَهُ و َ اُولٌوا العلم ››‌4

خدا بر وحدا نیت  و یگانگی خود گواهی می دهد . و نیز فرشتگان و دانشمندان گواهند که جز خداوند معبودی دگر نیست .

3 . اندوه و تأثر و گریستن از بیم پروردگار :

‹‹  اِن الذین اوتو العلم مِن قَبلهِ اِذا یُتلی عَلَیهم . . . و یَخروُن للاذ قان و یبکون و یزیدهم خشوعا ››‌  5 

‹‹  حتما مردمی که پیش از آن ، از علم بهره مند گشتند ، آنگاه که آیات خداوند بر آنان خوانده شود . سر طاعت بر حکم آن فرود آورند و گریستن را آ‌غاز کنند و خواندن قرآن بر خشوع و زاری و انعطاف آنها بیفزاید ›› .

4 . خشوع و انعطاف درونی ، قرآن در این باره نیز می فرماید :

‹‹  و یزیدٌهم خشوعا ››‌  1 

‹‹  تلاوت قرآن و تابش خورشید حقیقت کتاب آسمانی بر مراتب خشوع و انعطاف آنان می افزاید ›› 2  .

5 . ترس و بیم از خدا :‌  قرآن کریم در این باره چنین می فرماید :

‹‹  اِنَما یخشیَ اللهَ مِن عِبادِهِ العلَماء ›› 3

‹‹‌  در جمع بندگان الهی ،‌ فقط علما هستند که ترس و بیم از خداوند و حس تقوی و پرهیز کاری در دل آنها راه دارد ›› .

البته این پنج امتیاز برجسته صرفا از آن دانشمندان و استادان و معلمینی است که دارای بصیرت معنوی و بینش الهی هستند .

قرآن کریم در این باره این چنین اظهار نظر می نماید :

‹‹  بَل هوَ آیاتٌ بینَاتُ فی صدور الذین اوتوا العلم ››‌4

‹‹  بلکه قرآن ، نشانه های روشن و آشکاری است در سینه های مردمی که علم و دانش به آنها ارزانی شده است ›› .

البته این مطالب و تعابیر قرآنی که ارزش و فضیلت علما و استادان و معلمان و علم را به ما می نمایاند . بخشی از فضایل و امتیازهایی است یا مقاماتی است که در قرآن کریم به چشم می خورد ، وگرنه آیات الهی در ارج و بزرگداشت مقام و اعتبار و ارزش علما و دانشمندان و استادان و معلمان فزون تر از آن است و ما به خاطر اختصار برخی از آنها را ذکر نموده ایم .

2 .مقام معلم در روایات اسلامی

در این قسمت به چند روایت درباره مقام استاد و معلم اشاره می کنیم که نظر پیشوایان دینی و ائمه اطهار (ع) را نیز در این باره بیان نموده باشیم :

پیامبر اکرم (ص) در این باره چنین می فرمایند :

‹‹ فضیلت و برتری مقام عالم بر عابد ، همسان با فضلیت و رجحان من ( پیغمبر ) بر پایین

ترین افراد مردم است . زیرا خداوند و فرشتگان و ساکنان آسمان و زمین حتی مورچگان در لانه خود و ماهیان دریا بر عالم و دانشمندی که مردم را به خیر و سعادت رهنمون است درود می فرستند . 1

ایشان در حدیثی دیگر می فرمایند : 

‹‹  قلیلُ العِلمِ خیرٌ مِن کثیر العِبادَهِ ››‌  2

‹‹  عالم و دانشمند هر چند مایه علمی او اندک باشد  بهتر و ثمر بخش تر از عابدی است که هر چند عبادت و مراتب بندگی او زیاد باشد ›› .

علی (ع) در این باره این چنین می فرمایند :

‹‹  العالمُ اَفضَل مِنَ  الصَائمِ القائم المجتهد ›› 3

‹‹  عالم  و دانشمند ، والاتر و برتر از کسی است که روزها را به روزه می گذراند و شبها را به عبادت پروردگار ، آن هم توأم با کوشش و رنج ، سپری می سازد و همت خویش را صرفا به روزه داری و سحر خیزی به منظور عبادت و نیایش پروردگار صرف می کند ›› .

امام حسین (ع) در این باره می فرمایند :

‹‹  ذلک بانَ مجاری الامور و الاحکام علی ایدی العلماء بالله ››‌ 4 

یعنی . ‹‹  مجاری امور و احکام بدست دانشمندان و علماء ( اساتید ) است که به خدا اعتقاد داشته و مطیع او هستند ›› .

همچنین امام صادق (ع) در این باره چنین می فرمایند :

‹‹  من تعلم العلم و عمل به و علم لِله دعی فی ملکوت السَماوات عظیما فقیل تَعلم لِله ›› 5

‹‹  یعنی کسی برای خدا دانش آموز  و به آن عمل کند و به دیگران یاد دهد . در ملکوت آسمان ها عظیم خوانده می شود و گویند که این کس برای خدا دانش آموخت و برای خدا به آن عمل کرد و برای خدا به دیگران یاد داد ›› .

اگر دقت کنیم گرچه در حدیث شریف به طور مستقیم به لفظ معلم اشاره ننموده است ولی در حقیقت مضمون حدیث اشاره به شغل شریف معلمی دارد .

بنابراین از آیات و روایات فوق استفاده می نماییم که مقام و شأن و منزلت یک استاد و معلم ، بسیار بالاست و اولین ویژگی ایده آل یک استاد و معلم همین است که خودش پی به چنین مقام و اعتباری ببرد ، در این صورت احساس مسئولیت می کند و در ساختن جامعه و افراد جامعه تلاش و کوشش می کند . یعنی اگر استاد و معلمی قدر خود را دانست آنگاه قدر افراد جامعه و جامعه را هم می داند .

3 . ایمان استاد و معلم نمونه

دومین ویژگی یک استاد و معلم نمونه که او را از سایر گروه ها ممتاز می نماید ایمان و باور و اعتقاد او به خداوند و مبدأ و معاد می باشد . قرآن کریم در چند مورد ، این امتیاز ویژه را برای دانشمندان و اساتید بر می شمارد و در این باره چنین اظهار نظر می نماید :

‹‹  و بشر الذین آمنوا و عملوا الصالحات اَن لهم جنات تجری من تحتها الانهار . . . ›› 1 

‹‹  و مژده ده ای پیغمبر کسانی را که ایمان آوردند و نیکوکاری پیشه کردند که جایگاه آنها باغهایی است که نهرها در آن جاریست . . . ››

در وصف علما چنین می فرماید :  ‹‹  و الراسخونَ فی العلمِ یقولُونَ آمَنا ››

‹‹  آنان که گام های راسخ و نافذی را در پهنه علم برداشتند و به درون محیط و فضای دانش راه یافتند می گویند ما سراپای قرآن کریم را باور می داریم ›› .

‹‹  منظور از رسوخ به معنای ثبوت و استحکام است و این تحسین و علم را در مقابل آنهایی قرار داده که در دل انحراف و کژی دارند ›› 2