شناخت نماز
واژه نماز ، واژه ای پارسی ناب است . در زبان پهلوی ، نماچ (namac) که از ریشه نم (nam) به معنی خم شدن و تعظیم کردن است ، در زبان اوستایی نماز (namah) به معنی «دعا» است و در هندی باستان نماس (namas) این واژه امروزه اصطلاحا بر مراسم عبادی پنجگانه نماز اطلاق می شود .
پیداست یاد خدا و توجه به او و عشق و مهر نسبت به او ، در گوهر جان و اندیشه انسان سرچشمه دارد . در ادبیات فلسفی و عرفانی هند ، غیر از عباراتی که نمونه هایی از آن نقل شد و همه مثل ستاره درخشان و مثل آب روشن و روان اند ، داستانهای بسیاری روایت شده که مضمون اصلی آن داستانها نیز جزمهر و عشق و نیایش در درگاه خداوند سخن دیگری نیست .
گرایش به خداوند و پرستش او و نماز و نیایش به درگاه او ، پیشینه ای همراه با پیدایش انسان دارد . ملتها در پهنه زمین ، در طول تاریخ ، هیچگاه بدون پرستش و نیایش زندگی نکرده اند .
صرف نظر از ادیان بزرگ که مسجد و کلیسا و کنشت و معبد ویژه خود را دارند ، در میان هیچ قوم و قبیله ای نیست که نتوان آثاری از عبادت و پرستش و مراسم آن را نیافت .
غزالی می گوید : «چنانچه هیچ آهن نیست که به اصل فطرت شایسته آن نیست که از وی آیینه ای آید که صورت عالم را حکایت کند ، مگر آنکه زنگار در گوهر وی غواصی کرده باشد و وی را تباه کرده » ، جان آدمی نیز اینگونه است . مثل آیینه شفافی است که ملکوت را حکایت می کند . اما زنگار گناه وقتی گوهر آینه را فرا می گیرد ، انسان از فطرت خود به دور می افتد . و گرنه گوهر پرستش و نیایش به درگاه خدا در گوهر جان آدمی سرشته شده است .
فطری بودن دین ، یعنی سرشت الهی انسان که به روشنی و صراحت در قران مجید مطرح شده است : «فاقم وجهک للدین حنیفا ، فطره الله التی فطر الناس علیها ، لا تبدیل لخلق الله ، ذلک الدین القیم و لکن اکثر الناس لایعلمون»
گرایش انسان به جاودانگی و یا به تعبیر اونامونو درد جاودانگی که درسرشت آدمی است ، اثر انگشت آفرینش آن جاودانه است . انسان نمی خواهد تمام شود . دغدغه ادامه و گستره جان و توسعه روح خود را دارد و این معنی وقتی فراهم می شود که خود را به خدای جاودانه پیوند زند . این پیوند ، یک پیوند مصنوعی نیست . پیوند انسان بابت سنگی نیست . پیوند سرشت الهی انسان با آفریننده است .
اهتمام به نماز
علیرغم اهمیت فراوانی را که فریضه مهم نماز در میان عبادان و احکام شرعی دارد اهتمام مسلمین به آن و ابعاد گوناگونش اندک است . ابلیس و تمامی شیطان صفتان در طول تاریخ بر آن بوده اند که صورت و محتوای این عبادت بزرگ را از جوامع اسلامی محو نمایند و در این ارتباط به هر اقدامی دست آلوده اند . چرا که سلطه خود را در گرو از میان برداشتن این عزیمت میدانند . پیامبر اکرم (ص) فرمود :
«لایزال الشیطان یرعب من بنی ادم ما حافظ علی الصلوات الخمس فاذا ضیعهنتجرا علیه و اوقعه فی العظائم» یعنی ،«همواره شیطان از فرزندان آدم در ترس و وحشت است تا آن زمان که او در انجام نمازهای پنجگانه دقت داشته باشد ، پس آنگاه که آن را تضییع کند ، شیطان جرأت می یابد و او را به آلودگی و گناهان بزرگ می افکند.»
در روایتی دیگر حضرت علی (ع) نماز را به سنگری در برابر وسوسه های شیطانی تشبیه می فرماید . بنابراین از آن جهت که نماز مزاحم نفوذ و سلطه شیاطین است ، آنان نیز به جد از اقامه و برپایی آن در ستیزند . درک این حساسیت باید درجه اهتمام به این فرضیه را افزایش دهد که در جوامع اسلامی و در بین ملتهای مسلمان متاسفانه شاهد آن نیستیم .
تجلی تمامی دین در نماز
هر یک از ادیان برای اعلام موجودیت از وسیله و ابزار خاصی استفاده می کنند همانند آتش ، بوق و ناقوس و غیر آن . این وسیله اعلام در حقیقت یک نوع ابزار دعوت عمومی به دین نیز تلقی میشود . در اسلام یکی از مقدمات نماز به عنوان این وسیله عمومی قرار داده شده است که به شکل دعوت به نماز نقش دعوت به اسلام را ایفا می کند . همانگونه که پیامبر اکرم (ص) در تفسیر آیه شریفه :«من احسن قولا ممن دعا الی الله» می فرماید مراد از این دعوت کننده موذن است بنابراین حضور نماز یعنی حضور تمامی دین و دعوت به آن دعوت به خداست .
نخستین سوال در قیامت
در منابع اسلامی به یک اولویت بندی در ترتیب رسیدگی به پرونده اعمال انسانها در قیامت اشاره شده است . نماز نه تنها به عنوان نخستین عمل در قیامت مورد بررسی قرار میگیرد بلکه شرط رسیدگی به سایر اعمال سلامت پرونده نماز است.امام باقر (ع) میفرماید «ان اول ما یحاسب به العبد الصلاه ، فان قبلت قبل ماسواها و ان ردت رد ماسواها»
در سخن دیگری از پیامبر اکرم (ص) چنین روایت شده است که فرمود :
«اول ما ینظر فی عمل العبد فی یوم القیامه فی صلاته فان قبلت نظر فی غیرها و ان لم تقبل لم ینظر فی عمله بشی.» در روایت دیگری حضرت علی (ع) می فرماید :«ان کا شیء تبع لصلاتک» یعنی :«همه چیز تابع نماز است .»
برابری نماز با ایمان
پس از آنکه از ابتدای بعثت پیامبر اکرم (ص) تا حدود شانزده ماه مسلمانان ، نمازها و عبادات خود را بسوی بیت المقدس انجام می دادند ، بنا به مصلحتی خاص و با هدف رهایی از سرزنش یهود در مورد عدم استقلال قبله مسلمین ، قبله مسلمانان از بیت المقدس به سوی کعبه تغییر یافت . مسلمانان با این سوال مواجه شدند که حکم نمازهائیکه بسوی بیت المقدس گذارده اند چیست ؟ آیا آنها مقبول قرار می گیرند یا نیاز به قضا و تکرار دارد؟ این آیه شریفه نازل شد :«و ما کان الله لیضیع ایمانکم» خداوند ایمان شما یعنی نمازهای گذشته شما را ضایع نمی کند و بدون اجر و مهمل نمی گذارد .
نقش نماز در اصلاح جامعه
در روایات بسیاری اظهار امیدواری شده که نماز خوان اگر مبتلا به فساد اخلاقی باشد کمکم تحت تاثیر معنویت نماز اصلاح می گردد و این دو (نماز – فساد اخلاقی) با هم در ادامه قابل جمع نیستند . در روایتی در این رابطه چنین می خوانیم :«جوانی از انصار که در صف جماعت با پیامبر نماز می خواند مبتلا به فساد اخلاق بود . یاران پیامبر با شنیدن این آیه که خداوند متعال می فرماید نماز انسان را از فحشاء و منکر باز می دارد خدمت حضرت ، حال این جوان را گزارش دادند که 000 ؟ حضرت فرمودند : «ان صلاته تنهاه یوما ما» یعنی :«بالاخره در آینده نماز روی او تاثیر می گذارد و او را اصلاح می کند.» و دیری نپائید این جوان توبه کردو اصلاح شد .
آری به فرمایش قران تارکین نماز همان مجرمینی هستند که وقتی از آنان سوال می شود چه چیز باعث شد شما جهنمی شدید؟ می گویند : ما نماز نمی خواندیم و همان پشیمان و حسرتمند است که به هنگام مرگ می گوید :«رب ارجعون» خدایا مرا بازگردان تا نمازهائی که نخوانده ام بخوانم اما به او پاسخ منفی داده می شود . چه نیکو فرموده است رهبر کبیر انقلاب اسلامی حضرت امام خمینی (قدس سره) که :«اکثر پرونده های جرم وجنایت در دادگاهها مربوط به تارکین نماز است.»
اجزاء نماز
رکوع
پس از عرضه یک دوره از معارف و درخواست ضروری ترین نیازها در پیشگاه لایزال عملا به خضوع می پردازیم و به حالت رکوع که به فرمایش امام صادق (ع) تجسم ادب خاص بنده در برابر پروردگار است قرار می گیریم و او را می ستائیم . او منزه است از هر چیز و از اینکه نیازی به نماز و خضوع ما داشته باشد و ما این ادب را به نشان شایستگی رب بجا میاوریم ، نه نیاز او . اولیاء الهی در حالت رکوع و سجده لذتی از یاد و ذکر خدا را احساس میکردند که نمی توانستند به زودی آن را ترک کنند . ابان ابن تغلب از شاگردان امام صادق (ع) است می گوید خدمت حضرت شرفیاب شدم دیدم حضرت در حال نماز است . تعداد اذکاری را که حضرت در رکوع و سجحود تکرار می کردند شمردم دیدم حضرت بالغ بر 60 بار این اذکار را تکرار می فرمودند .
رکوع از ارکان نماز است که کم یا زیاد کردن آن موجب بطلان نماز می شود . رعایت نکردن تمأنینه و تمامیت رکوع موجب خروج از دین پیامبر اکرم (ص) خواهد بود .
سجده
عالیترین درجه عبودیت و نزدیکترین حالت عبد به خدای سبحان ، حالت سجده است و بر طبق نص قرآن کریم تمامی ذرات وجود به نوعی خدا را سجده می کنند و از آنجا که این حالت به تذلل و خضوع موسوم است . اهل باطل نیز در برابر بتها و الهه خود و در پیشگاه شاهان و مدعیان الوهیّت به نشان احترام سجده می کرده اند .سجده عرصه بازگویی مجّدد تقدیس و تنزیه سبحان و زمینه مناسبی برای هرگونه نجوی و گفتگوئی با خداست . در اهمیت و فضیلت سجده و طولانی کردن آن ، در روایات زیادی نقل گردیده است که اینک برخی از آنها را بر می شماریم :