ره مُلکِ سعادت را تواند بی خطر رفتن
به دست خود ز آیین ادب هرکس عصا دارد
(صائب)
ادب، درخشان ترین و جذاب ترین ستاره آسمان انسانیت است که در سرزمین تاریک جهان مادی، نوید فردایی روشن را می دهد. آن که خویش را به زیور ادب آراست، بزرگی و عزت دنیا و رمز سعادت در سرای آخرت را از آن خویش کرده است. حضرت علی علیه السلام می فرماید: «ادب، بهترین خوی و منش است». و نیز فرموده است: «هر که به آداب خداوند بزرگ مؤدب شود، او را به رستگاری جاوید رساند».
علامه اقبال لاهوری هم در این باره می گوید:
دین، سراپا سوختن اندر طلب
انتهایش عشق و آغازش ادب
آبروی گُل ز رنگ و بوی اوست
بی ادب، بی رنگ و بو، بی آبروست
نوجوانی را چو بینم بی ادب
روز من تاریک می گردد چو شب
پیام متن: ادب وسیله رستگاری، بزرگی و اعتبار.
معنای ادب
ادب، نگاه داشتن و رعایت شرایط هر چیز است. حالتی در شخص که او را از کارهای زشت بازدارد و فردی باادب کامل، آن است که ظاهر و باطن او، به محاسن اخلاق و نیات آراسته باشد. اخلاقش با گفته های او برابر و نیات او با اعمال او موافق باشد. ادب، پایه تمام محاسن اخلاقی و مایه دست یابی به سعادت ابدی است.
ادب، تاجی است از نور الهی
بِنِه بر سر برو هرجا که خواهی
که او خضر ره اقبال و جاه است
بر او رنگ سعادت، پادشاه است
(سعدی)
پیام متن : ادب، پایه تمام محاسن اخلاقی و مایه دست یابی به سعادت ابدی
ادب نبی اکرم صلی الله علیه و آله
اشرف آدمیان، همانا مؤدب ترین آنان، یعنی حضرت رسول صلی الله علیه و آله بوده است. رمز برتری ایشان بر جهان هستی، خوبی ها و صفات نیک و مهم تر از همه ادب وی بود.
آن حضرت «منشا همه آداب و اخلاق الهی بوده است که هرکس به اندازه پیروی خویش از آن حضرت، نصیبی یافته است».
امام صادق علیه السلام در ستایش مقام رفیع ادب نبی اکرم صلی الله علیه و آله می فرماید:
خدای بزرگ، پیامبرش را مؤدب ساخت و نیکو تأدیب کرد و چون ادب را در آن حضرت به کمال رساند، فرمود: «همانا تو دارای خُلقی بزرگ می باشی» (قلم:4) آن گاه، کار دین و امت را به او سپرد تا بندگانش را اداره کند.
پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نیز از ادب خویش چنین می گوید: «خداوند، مؤدبم کرد و نیکو مؤدبم ساخت».
سرمایه بزرگی و دولت بوَد ادب
کاهنده مشقت و زحمت بوَد ادب
می کوش در ادب که عزیز جهان شوی
چون موجب فواید عزت بوَد ادب
داری اگر هوای بزرگی، ادیب باش
مستلزم فنون کرامت بوَد ادب
پیام متن : پیامبر، اسوه ادب و کرامت انسانی.
قرآن، ادبستانی الهی
در حقیقت، قرآن کریم صحیفه ای است آسمانی که به عنوان نسخه ای شفابخش و مجموعه ای از رهنمودهای خداوند برای آموختن «آداب» چگونه بودن و چگونه زیستن نازل شده است.
سید مرتضی عَلم الهدی، پس از آنکه روایتی را از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با عنوان «اَلقُرآنُ مَأْدُبَه ُ اللّهِ، (یعنی قرآن سفره ضیافت خداوند است) نقل می کند، می گوید:
قرائت کلمه «مَأْدُبَه » در این روایت، به فتح دال یعنی «مَأَدَبَه » نیز صحیح است، در این صورت معنایش این است که (قرآن برای ادب خلق یعنی نگاهداشت حد هر چیز است).
در حقیقت، هدف از نزول قرآن ادب آموزی به آدمیان و آراستن وجود آنها به صفات الهی است.
عنایت های ربانی ز بهر خدمت آن شه
برویانید و هستی داد از آن عین ادب ما را
مولان
پیام متن : درس ادب در کتاب آسمانی.
اهتمام اسلام به تأدیب فرزند در خردسالی
از توصیه های مهم دین اسلام در امر تربیت فرزندان، آموزش ادب به آنان از دوران کودکی است.
حضرت علی علیه السلام در بخشی از پندهای ارزنده خویش به فرزندش، امام حسن علیه السلام می فرماید:
همانا قلب نوجوان، چونان زمین کاشته نشده است که آماده پذیرش بذری است، پس در تأدیب و تربیت تو شتاب کردم، پیش از آنکه دل تو سخت شود و عقل تو به چیز دیگری مشغول گردد.
هر که در خوردیش ادب نکنند
در بزرگی فَلاح از او برخاست
چوب تر را چنانچه خواهی پیچ
نشود، خشک جز به آتش، راست
سعدی
در روایتی از علی علیه السلام نقل است: «از جمله حقوقی که فرزند بر عهده پدر دارد، این است که او را ادبی شایسته و نیکو بیاموزد».
دستورات تربیتی اسلام، درباره ادب و سفارش آن به پدران و مادران به اینکه ادب را در وجود کودک از همان دوران خردسالی اش، نهادینه کنند نشان دهنده اهمیت موضوع است.
درباره صفاتی که باید فرزندان را به آنها مؤدب ساخت، از نبی اکرم صلی الله علیه و آله روایتی برجاست که می فرماید: «فرزندانتان را به سه ویژگی و خصلت مؤدب کنید: به دوستی پیامبرتان، دوستی اهل بیت او و قرائت قرآن».
پیام متن : سفارش مؤکد اسلام به تأدیب در خردسالی.
ادب در گفتار
ادب در گفتار، یعنی آدمی زبان خویش را از سخنان زهرآلود همانند: غیبت، تهمت، دروغ و مانند آن که شرع مقدس اسلام انسان را از آن نهی کرده است، بازدارد.
خداوند از ما می خواهد از سخنان ناروا درباره مردمان دوری کنیم و «با آنان به زیبایی و نکویی سخن بگوییم».
آنجا که خداوند، موسی علیه السلام و برادرش هارون را به سراغ کسی چون فرعون می فرستد، به آنها سفارش می کند: «با او به نرمی و نیکویی سخن گویید، باشد که پند گیرد، یا ترسان گردد». (طه:44)
خداوند با بیان این گونه دستورها، رعایت ادب در گفتار را حتی در برخورد با دشمنان گوشزد می کند.
اوج ادب در گفتار
قرآن کریم درباره ادب در گفتار، ظریف ترین و زیباترین نوع ادب را به همگان می آموزد:
1. در مورد ایوب پیامبر صلی الله علیه و آله چنین آمده است:
ایوب را یاد کن هنگامی که پروردگارش را ندا درداد که به من آسیب رسید و تویی رحم کننده ترین رحم کنندگان. (انبیاء: 83) این عبارت نشان می دهد ایوب علیه السلام با رعایت کمال ادب در گفتار با پروردگار خویش پس از اظهار پریشان حالی اش، بی درنگ نگفته مرا رحم نما! بلکه پیش از آن گفت: تو از همه رحم کنندگان برتری.
2. عبارتی از زبان عیسی مسیح علیه السلام در گفت و گو با خداوند است که: «پروردگارا! اگر آدمیان را عذاب کنی، آنها بندگان تو هستند». (مائده: 118)
نکته ظریف ادبی این سخن این است که عیسی مسیح علیه السلام ، به جای آنکه تمنای قلبی اش را در رفع عذاب بندگان بی پرده با خدایش در میان گذارد، آن را با کنایه و ادب تمام بیان می دارد.
3. خداوند در کلامی به حضرت عیسی علیه السلام می فرماید: «ای عیسی پسر مریم! آیا تو به مردم گفتی که من و مادرم را به خدایی برگزینید و خدا را واگذارید؟!» (مائده: 116)
و عیسی علیه السلام نیز در پاسخ به این سخن در اوج ادب عرضه می دارد:
«خدایا اگر گفته بودم، قطعا تو از آن آگاه بودی». (مائده: 116)
در حالی که می توانست بگوید: «پروردگارا! هرگز چنین سخنی نگفته ام».
پیام متن : نگهداری زبان از سخنان زهرآلود و آنچه که در اسلام از آنها نهی شده مانند غیبت، تهمت و دروغ و....
ادب در پیشگاه خداوند، از مصادیق ادب
عالم، محضر خداست و در حضور خداوند، پرهیز از افکار گناه آلود و عمل نکردن به گناه، به معنای مؤدب بودن و حفظ حرمت حضور اوست.
حافظا علم و ادب ورز که در مجلس شاه
هر که را نیست ادب، لایق صحبت نبود
ادب در برابر پیامبران و اهل بیت علیهم السلام
آراستگی به ادب واقعی در محضر پیامبران و اهل بیت علیهم السلام ، همان رفتارکردن به توصیه هایی است که آنان از طریق وحی برای سعادت انسان ها به ارمغان آورده اند.
پیام متن : اجتناب از افکار آلوده و پرهیز از گناه، نشانه ادب بندگان در برابر خدا.
ادب در برابر پدر و مادر
برخی از احکام شرعی، فراتر از ادراک عقل است اما بسیاری از آنها پشتوانه ای محکم چون عقل و وجدان دارند، برای مثال: حکم «لزوم رعایت ادب و احترام نسبت به پدر و مادر خویش».
کسی که حاکم درون او عقل و وجدان اوست، آن گاه که از تحمل رنج ها و دشواری های فراوان والدین در پرورش فرزند آگاه می شود، در می یابد که مهم ترین وظیفه فرزند در قبال پدر و مادر، حفظ حرمت و ادب آنهاست.
با چشم ادب نگر پدر را
از گفته او مپیچ سر را
با مادر خویش، مهربان باش
آماده خدمتش به جان باش
ایرج میرز
اسلام، حفظ احترام پدر و مادر را به حدی واجب می داند که حتی کوتاهی والدین در تربیت فرزندان و ناصالح بودن آنها را نیز، بهانه ای برای بی ادبی و شکستن حرمت آنان قرار نداده است، چنان که امام باقر علیه السلام در این باره می فرماید: «خداوند، اجازه ترک رفتار نیکو با پدر و مادر را نداده است، خواه صالح باشند و یا ناصالح».
ناگفته نماند والدینی که در امر تربیت فرزندان شان کوتاهی کرده اند، بهتر است این نکته را به خاطر بسپارند که با مشاهده رفتاری به دور از ادب و احترام از اینان، ابتدا باید از خود بازخواست کنند و شخصیت خویش را کمال بخشند.
حکایت
مردی نزد کنفوسیوس حکیم آمد و از فرزند خود شکایت کرد. کنفوسیوس دستور داد پدر و پسر را زندانی کنند. پس از مدتی هر دو را آزاد کردند. کنفوسیوس به پدر گفت: نباید از پسرت شکایتی می کردی، زیرا اگر از پسرت عملی زشت سر زده است، تقصیر خود توست که او را خوب تربیت نکردی.