نفخ یکی از بیماری های گوارشی تغذیه ای است .وجود برخی بیماریهای دستگاه گوارش و یا مصرف گونه های خاصی از گیاهان می تواند باعث بروز نفخ گردد .در بررسی انجام شده در آمریکا نفخ جزء چهارمین عامل ایجاد کننده مرگ ناگهانی معرفی شده است.در مطالعه ای روی 350 هزار راس گاو پرواری در ایلات کاترانس آمریکا میزان تلفات ناشی از نفخ حدود 1/0درصد بوده است .گوساله ها بره های شیر خوار اسب و گوسفندگاو شیری و پرواری به این بیماری مبتلا می گردند. گوسفند در مقایسه با گاو مقاوم تر است .نفخ شیر دان نفخ شکمبه و نفخ روده از انواع رایج نفخ می باشند .علاوه بر این نفخ را می توان به درجات حاد نیمه حاد مزمن وبه نفخ اولیه و ثانویه تقسیم بندی کرد .پروتئین های محلول برخی گیاهان مثل لگومینوزها که بیشتر در سیتو پلاسم برگ ها موجودند باعث ایجاد کفی پایدار در محیط شکمبه ای میشود.وجود این کف از خروج گاز ممانعت نموده و از عمل آروغ جلوگیری می کند به این ترتیب نفخ ایجاد میشود .در مقابل مواد لیپیدی گیاهان و متابولیت های آنها و نیز موکوپروتئین های بزاق عوامل ضد کفی هستند که با کاهش فشار سطحی مایعات شکمبه به صورت ضد نفخ عمل میکنند . سرعت بالای غذا خوردن رطوبت و نم در غذا می تواند در بروز نفخ کمک کند .یونجه خشک غذاهای نرم و آسیاب شده نیز میتواند نفخ ایجاد کند .مقدار زیاد کنسانتره در غذا با افزایش بروز اسیدوز و کاستن از حرکات دستگاه گوارشی در خروج گاز و عبور غذا از مسیر گوارشی در ایجاد نفخ موثر است .انسداد مری در اثر فشار خارجی انسداد کاردیا اختلال عصب واگ فتق دیافراگم از عوامل مهم عدم خروج گاز از محیط شکمبه می باشد .بزاق در دستگاه گوارش با کاستن از کشش سطحی مایع شکمبه و با خاصیت بافری که داردو نیز با افزایش رقت مایع شکمبه ای و حرکت مواد غذایی در کاستن احتمال بروز نفخ و حتی جلوگیری از بروز آن موثر است .از بیماریهای عفونی غیر گوارشی که با اثر گذاری بر اعصاب یا دستگاه گوارش زمینه ساز بروز نفخ هستند می توان بیماری های سل و کزاز را نام برد .در بیماری سل غدد لنفاوی مری متورم شده و با اعمال فشار خارجی بر مری مسیر آن را مسدود میکند.در بیماری کزاز در گوساله ها با ایجاد اختلال در عصب و اگ عمل ناودان مری مختل میگردد و این زمینه ساز بروز نفخ مزمن است .از عوامل میکروبی شکمبه باکتری های کپسول دار و پلی ساکاریدهای تولیدی آنها در بروزنفخ نقش بیشتری دارند .مراتع جوان و شاداب مراتع اوره پاشی شده و مصرف زیاد گلوکز کلسیم منیزیم و مواد زیاد نیتروژن دار به بروز نفخ کمک می کند .کلسیم با بولکه کردن استیل کولین و شل شدگی عضلات و منیزیم با ایجاد شل شدگی عضلات شکمبه ای در بروز نفخ موثر است .خصوصیات فردی دام همانند اثر ژنتیک دام در ساختمان شکمبه و حرکات آن و ترکیب پروتئین های بزاق و نیز عادت به چرا نیز از عوامل اثر گذارند .مصرف گونه های خاصی چون غلات جوان کلم نخودلوبیا لگومها شبدرسفید و قرمز نیز در این زمینه موثر است .
علایم بالینی و کالبد گشایی
لیس زدن به شکم تنگی نفس مشخص خارج کردن زبان از دهان ریزش بزاق خیز کیشه بیضه از علایم ظاهری وجود این بیماری است .در کالبد گشایی پس از تلف شدن دام پر خونی گره های لنفاوی سر و گردن پر خونی بخش فوقانی دستگاه تنفس نرمی کلیه ها پر خونی مخاط روده و گاهی موارد پارگی شکم و دیافراگم مشاهده میشود .تا چند ساعت پس از مرگ کف از بین میرود .لایه شاخی شکمبه به صورت ورقه ای کنده میشود و مخاط زیر آن به طور قابل توجهی پر خون به نظر میرسد . دامی که براثر نفخ زمین می خورد به زودی تلف میشود .
درمان :
در موارد خفیف می توان از راهنمایی های زیر استفاده کرد :
1-با قرار دادن تکه ای چوب در دهان ترشح بزاق را تحریک کرد دو سمت این چوب از دوطرف فک های دام بیرون میباشد و با طنابی به سر دام بسته شود تا قابل خروج نباشد یا بلعیده نشود .
2-از جوش شیرین به مقدار 150 تا 200 گرم در یک لیتر آب استفاده کرد و به دام خورانید .
3-از روغن های غیر سمی مثل روغن های گیاهی به دام خورانیده شود .
4-گاز را توسط لوله ای از بدن دام خارج کرد .
5-از داروهای مربوطه همانند پولوگزالون L46و.... استفاده نمود .
6-مالیدن مخلوطی از روغن های غیر سمی با داروها به پهلوی دام با لیس زدن دام این مواد خورده میشود و اثر خویش را میگذارد .
7-از روغن ها و داروهای فوق در آبخوری ها استفاده کرد .(مقدار روغن های گیاهی 240 تا 300 گرم به ازاء هر راس دام و یا 1%حجم آبخوری)
8-از ترکیبات ضد نفخ در پلت های غذایی استفاده گردد .
9-اسپری روغن های گیاهی بر روی علف ها و علوفه های مرتع انجام شود. البته بارندگی تا حد زیادی این روغن ها را خواهد شست .
10-استفاده دایمی از روغن هامی تواند بر کیفیت شیر دام اثر گذار باشد .این روغن ها برجذب بتاکاروتن اثر منفی دارد به این ترتیب مقدار بتا کاروتن در شیر و کره کم می گردد و نیز مزه بو و طعم شیر نیز تغییر خواهد یافت .از روغنهایی که اثر نامطلوب بر طعم و بو می گذارند می توان روغن کتان سویاو ماهی را نام برد . روغن بادام زمینی و امولسیون پیه بهترین می باشند.
علت مرگدر بیماری های نفخ
در گذشته جذب گازهای سمی چون H2S یا آمین های سمی چون هیستامین ها را علت مرگ می دانستند ولی به نظر میرسد اینها از عوامل ثانوی می باشند . علت اصلی مرگ اختلالات تنفسی-خونی و قلبی است که در اثر اتساع شکمبه ایجاد می شود .در گاوهای پرواری که کنسانتره زیادی مصرف میکنند و PHمحیط شکمبه ای اسیدی تری دارند پایداری کف بیشتر است .بیشترین پایداری در PH=6 گزارش شده است .در گاوهای پرواری ترکیبات چهار تایی آمونیوم برای درمان استفاده میشود.با اضافه کردن 4%نمک به جیره غذایی می توان دام را وادار به خوردن آب کرد به این ترتیب جریان خروج مواد غذایی از شکمبه تسریع می یابد . عیب این کار این است که افزایش وزن دام کاهش می یابد .
دام را پس از مدتی گرسنگی نباید یکباره در معرض غذا قرار داد.گاو مبتلا را در محیط تنگ قرار نداده و هرگز به پشت نخوابانیده . نگاهداری گاو در یک سراشیبی به گونه ای باشد که سر دام بالاتر از بقیه بدن قرار گیرد به این ترتیب خروج گاز از بدن دام تسریع میگردد .همچنین نفخ در شیر دان به خاطر برگشتی شیر دان که بیماری تغذیه ای است ایجاد میشود .افزودن فرمالین (محلول 37%فرمالدئید )به مقدار 1%به مایعات جایگزین شیر در غذای گوساله ها و بره ها بروز نفخ شکمبه را کاهش میدهد و خطرات جانی در سلامتی بره ها ندارد.نفخ شکمبه در گوساله ها در سن کمتر از 5هفتگی متداول نیست تا این زمان شکمبه هنوز حالت هوازی دارد ورورد شیر یا جانشین شونده های آن به شکمبه باکتری غیر هوازی را زیاد می کند و فرآورده های تخمیری آنها موجب نفخ می گردند .تغذیه شیر با سر *****ک کمک میکند که این نفخ ایجاد نشود .
استرس گرمایی در دامداری :
استرس گرمایی یکی از مشکلات عدیده ای است که دامداران خصوصاً، دامدارانی که در مناطق گرمسیر حضور دارند با آن مواجه هستند.بطور معمول زمانی که دمای هوا رو به افزایش می باشد بدن گاوها در طول مدت 2 تا 7 هفته خود را با شرایط مطابقت داده و در این هنگام تبخیر از سطح بدن مکانیسم اصلی دفاع در برابر این گرما و افزایش دما می باشد. این تبخیر می تواند بوسیله انسان با ایجاد دوش هایی در محل شیردوشی و یا بوسیله فیزیولوژی طبیعی بدن حیوان از طریق افزایش تعداد تنفس و یا افزایش میزان فعالیت غدد عرق ایجاد شود. زمانی که دمای هوا بطور ناگهانی و یا بیشتر از سطح تحمل بدن حیوان بالا می رود، هموستازی بدن تعادل خود را از دست داده و کاهش اشتها و تولید و کاهش تولید مثل و حتی مرگ را به همراه دارد.برای کنترل این معضل و به حداقل رساندن آن روش های مختلفی موجود می باشد که در دو بخش کنترل استرس گرمایی که باعث کاهش تولید شیر می شود و کنترل استرس گرمایی که باعث کاهش تولید مثل می شود بحث خواهد شد:
1- روش های کنترل استرس گرمایی برای بهبود تولید شیر و مبارزه با کاهش آن:
از نکات ابتدایی و اصلی مبارزه با استرس گرمایی این است که دامدار بتواند و خصوصیات رفتاری دام های خود را در مواجهه با استرس گرمایی تشخیص داده و به موقع نسبت به کنترل آن اقدام کند، اعمالی مثل بی حالی و سستی و فرار از آفتاب و خوابیدن بیش از حد در ابتدای امر به دامدار کمک خواهد کرد؛ همچنین در چنین شرایطی دامدار باید نسبت به تغذیه دام های خود دقت کافی مبذول کند تا با تغذیه نادرست و بیش از حد و افزایش متابولیسم بدن، حیوان در گرمای زیاد خسارت جبران ناپذیر به خود وارد نکند. در دسترس بودن آب مناسب از دیگر عوامل مفید می باشد. در مورد دانستن وضعیت گاو که عنوان شد بوسیله دامدار باید مد نظر قرار گیرد، تفاوت نژاد بین گاوها بسیار مهم می باشد، چرا که در بعضی نژادها به علت تفاوت در میزان متابولیسم بدن و میزان آب و غذای موردنیاز و میزان عرق و لایه بندی و رنگ آنها، نسبت به ن‍ژادهای دیگر مقاومت بهتری دارند. اما بهترین راه حل برای کنترل استرس گرمایی ایجاد سایه در محل دامداری می باشد، خصوصاً در زمانی که این سایه در محل غذا خوری و آبخوری حیوان وجود داشته باشد حیوان در زمان خوردن غذا، کمتر آزار دیده و در نتیجه این منجربه افزایش میزان تولید می شود. ایجاد سایه و سایه بان در محل استراحت و غذاخوری حیوان باعث کاهش حداقل 30% از میزان استرس گرمایی وارد به حیوان می شود.
2-روش های کنترل استرس گرمایی برای بهبود وضعیت تولید مثلی حیوان:
در زمان مواجهه با استرس گرمایی میزان باروری دام کم می شود. این مسئله بدین دلیل است که در زمان استرس گرمایی دوره فحلی حیوان کوتاه شده و تشکیل فولیکول در این حالت در زمان های مختلف رخ می دهد. همچنین در زمانی که گاو دچار استرس گرمایی می باشد تشکیل رویان دچار مشکل می شود و در گزارش های مختلف آمده است که در حدود 60 تا 66% کاهش داشته است. همچنین اثرات منفی استرس گرمایی در درمای 440C در زمان قبل از تلقیح و400C بعد از تلقیح تشخیص داده شده است. از راه های مناسب برای جلوگیری از کاهش تولید مثل همان روش ایجاد سایه و همچنین خشک کردن محیط در زمان تلقیح مصنوعی می باشد که کمک شایانی به کنترل این وضعیت خواهد کرد. روش دیگری که در زمان استرس گرمایی،به منظور بهبود شاخص های تولید مثلی به کار می رود، همزمانی فحلی و ایجاد همزمانی در گاوها بوده که نشان داده شده است در تابستان در گاوهایی که بصورت همزمان فحلی شده اند و همزمان تلقیح شده اند نسبت به گاوهایی که جداگانه فحل یابی شده اند در صد موفقیت بیشتری در باروری داشته اند چون فحل یابی بصورت انفرادی در تابستان با کوتاه شدن دوره فحلی مشکل می باشد.
هر کدام از این تکنیکها و روشها، اثرات خاص خود را دارا بوده و با توجه به ارزش اقتصادی و شرایط موجود دامداران می توانند برای بهبود میزان تولید مثل و تولید شیر خود از آنها استفاده کنند