چکیده :
شهرنشینانی که در فضاهای محدود و ماشینی چه در محل کار و چه در محل سکونت روزگار سپری می کنند بیش از پیش به استراحت در محیطهای طبیعی نیاز دارند گرچه در بعضی مناطق کشورمان همچون استانهای شمالی و از جمله استان سرسبز ابهر طبیعت مناسبی جهت گذران اوقات فراغت در خارج از محیطهای شهری فراهم است اما وضعیت موجود فضای سبز شهری در کشور حاکی از کمبود سرانه این کاربری در سطح شهرها می باشد. سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی برای سال 1383 (افق برنامه سوم) میزان 12 مترمربع را برای سرانه سطح فضاهای سبز شهری پیش بینی نموده است و با فرض تحقق این هدف کمی در مقایسه با شاخص تعیین شده از سوی محیط زیست سازمان ملل متحد که حداقل بین 20 تا 25 متر مربع برای هر نفر می باشد رقم بسیار کمتری را نشان می دهد از طرف دیگر توزیع نامتناسب این فضاهای موجود بخصوص تمرکز در چند شهر بزرگ وضعیت نامتعادل کاربری ها در شهرهای متوسط و کوچک کشور را گوشزد می نماید و اما به فرض تحقق میزان سرانه 627 / 1 متر مربع فضای سبز شهری بر اساس سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ابهر میزان کاربری فضای سبز عمومی در شهرهای این استان با وضعیتی بحرانی روبرو می باشد.
مقدمه
فضای سبز شهری در واقع از سطوح کاربری زمین شهری با پوشش گیاهی انسان ساخت است که هم واجد «بازدهی اجتماعی» و هم واجد «بازدهی اکولوژیکی» می باشد و از دیدگاه شهر سازی نیز در بر گیرنده بخشی از سیمای شهر است که از انواع پوشش گیاهی تشکیل یافته و به عنوان یک عامل زنده و حیاتی در کنار کالبد بی جان شهر تعیین کننده ساخت مرفولوژیک شهر است.
از معدود کاربری هایی که به درستی نمی توان سرانه استاندارد مشخص و معینی را برای آن تعریف کرد فضای سبز شهری است چرا که مقدار مورد نیاز این کاربری در هر شهری با خصوصیات اقلیمی و پوشش گیاهی طبیعی منطقه، میزان آلودگی هوا و حتی خصوصیات اجتماعی شهرنشینان در ارتباط می باشد و برقراری اکولوژیکی در مقابل محیط های ساخته شده و رفع نیازهای گذران اوقات فراغت می تواند مهمترین هدف در برنامه ریزی های توسعه فضای سبز شهری باشد.
در حال استاندارد و سرانه متعارف و مورد قبول وزارت مسکن و شهر سازی برای شهرهای کشور بین 7 تا 12 متر مربع معرفی شده است که در مقایسه با شاخص تعیین شده از طرف محیط زیست سازمان ملل متحد (حداقل بین 20 تا 25 متر مربع) رقم بسیار کمتری را نشان می دهد در مجموع آنچه که از دیدگاه محیط اجتماعی در ارتباط با فضای سبز شهری اهمیت دارد میزان فضای سبز عمومی است که از آن به فضای سبز اجتماعی تعبیر می گردد بنابراین در برخی محیط ها بویژه مناطق سر سبز و حاصلخیز منطقه حاشیه دریای خزر که بعد اجتماعی فضای سبز ارجحیت بیشتری بر بعد اکولوژیکی آن دارد مفهوم سرانه فضای سبز می تواند در مورد فضای سبزی به کار رود که در آن گذران اوقات فراغت بازی و تفریح تدارکدیده می شود. انواع فضای سبز شهری فضای سبز شهری بنا به کاربردی که دارند به انواع مختلفی دسته بندی می شوند ولی بطور عمده فضاهای سبز شهری شامل دو دسته فضاهای سبز برون شهری و درون شهری می باشند. فضاهای سبز برون شهری بیشتر نقش مهار کننده رشد بی رویه شهرها را دارند و از بازدهی اکولوژیکی زیست محیطی مناسبی برخوردارند که از الگوهای مناسب آن می توان به کمربندیهای سبز احاطه کننده (دارای نقش بارز تعیین حدود شهر و جلوگیری از نابودی اراضی قابل کشت حومه شهرها)، کمان های سبز (مهار و هدایت رشد بی رویه شهرها) محورهای سبز (حاشیه ورودی و خروجی شهرها) پارکهای ملی (که بیشتر شامل محیط های طبیعی دست نخورده در حاشیه شهرهاست) و پارک های طبیعی و مصنوعی جنگلی در حومه شهرها اشاره نمود.
فضاهای سبز درون شهری در محدوده قانونی و خدماتی شهرها در درجه نخست به سه دسته فضاهای سبز عمومی، نیمه عمومی و خصوصی تقسیم می شود. فضاهای سبز خصوصی بدلیل اینکه دارای استفاده ای محدود به مالکین شخصی می باشند فاقد کاربری اجتماعی بوده لیکن بازدهی اکولوژیک آنها حائز اهمیت فراوانی است.
فضاهای سبز نیمه عمومی شامل فضاهای سبز ایجاد شده در داخل محوطه، نهادها، ادارات و مراکز مختلف دولتی است که عملا کارکنان و مراجعه کنندگان به این مراکز از آنها استفاده می کنند و فضاهای سبز عمومی که غالبا به شکل پارکها در داخل شهرها ساخته می شوند دارای کارکردهای متعدد اکولوژیکی، زیست محیطی، تفرجگاهی، اجتماعی و زیبا سازی کالبد شهری می باشند و غالبا نیز هنگامیکه از فضاهای سبز شهری صحبت می شود منظور همین فضاهای سبز عمومی شهری با کارکرد بازدهی اجتماعی می باشد.
احداث، حفظ و توسعه فضای سبز شهری به صورت عام و در کلیت موضوع حفاظت محیط زیست که فضای سبز را نیز شامل می شود طبق اصل 50 قانون اساسی یک وظیفه عمومی شناخته شده است. «… حفاظت محیط زیست که نسل امروز و نسلهای بعدی باید در آن حیات اجتماعی رو به رشدی داشته باشند وظیفه عمومی تلقی می گردد.» طبق مفاد قوانین، شهرداریها به عنوان سرپرست اصلی فضاهای سبز شهری شناخته می شوند. 3 فضای سبز و سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی
برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی کشور که در بخشهای مختلف به صورت یک برنامه میان مدت 5 ساله، خط و مشی ها و اهدافی را برای سالهای 1379 الی 1383 تعیین نموده است در بخش عمران شهری در برنامه بهبود محیط شهری به بررسی وضعیت فضای سبز شهری پرداخته است.
بررسی های سند این برنامه حکایت از کمبود سرانه این کاربری برای شهرنشینان کشور دارد در این سند آمده است که متوسط سرانه فضای سبز عمومی شهری از حدود 6 متر مربع در سال 1373 در سطح کشور به حدود 3 / 7 مترمربع در سال 1375 افزایش یافته است. بررسی ها نشان می دهد که حدود 75 درصد فضای سبز شهری در 6 استان (تهران، اصفهان، خراسان، کرمان، فارس و خوزستان) متمرکز شده در حالیکه نزدیک به 56 درصد جمعیت شهرنشین کشور در این استانها ساکن هستند. مساحت کل فضاهای سبز عمومی از 21 هزار هکتار در سال 1373 با رشد سالانه 2 / 12 درصد به 7 / 29 هزار هکتار در سال 1376 رسیده است بنابراین با توجه به معضل کمبود فضاهای سبز شهری و با توجه به مدیریت و برنامه ریزی در کاربری اراضی و فضاهای شهری که به عنوان یک چالش در آینده بخش عمران شهری بر شمرده شده است در تعیین اهدف کمی برای افق برنامه سوم افزایش سرانه سطح فضای سبز شهری با نرخ رشد متوسط سالانه 6 / 6 درصد از 7 / 8 مترمربع در سال 1378 ( سال پایه) به 12 متر مربع در سال 1383 پیش بینی و تعیین نموده است.
سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ابهر وضعیت دیگر گونه از فضای سبز شهری در این استان را نشان می دهد. استانی که با تولید سالانه بیش از 20 میلیون درختچه زینتی و پارکی 8 میلیون گل و گیاهانی گلدانی و 24 میلیون گل شاخه بریده از این حیث با رتبه اول در سال پایه برنامه سوم دارای سرانه فضای سبز عمومی شهری فقط 93% متر مربع بوده است بنابراین کمبود فضای سبز عمومی شهری در این استان به عنوان یک معضل مورد توجه برنامه ریزان و مسوولین قرار گرفته است و در جهت کاهش این معضل در مقابل متوسط نرخ رشد سالانه 6 / 6 درصد کشور شاخص متوسط نرخ رشد 83 / 11 درصد را هدف و مبنای افزایش سطح سرانه فضای سبز عمومی شهری در این استان معرفی و پیش بینی نموده است با این نرخ رشد پیش بینی شده است که سرانه فضای سبز از 93/0 متر مربع در سال پایه به 627 / 1 متر مربع در افق برنامه سوم برسد و این افزایش باید با سرمایه گذاری 144240 میلیون ریال از محل منابع عمومی و سایر اعتبارات تحقق می یافت. آنچه از سند برنامه سوم کشور مشخص می گردد این است که هدف عمده در سطح کشور افزایش سرانه فضای سبز به حداقل استاندارد اعلام شده از سوی وزارت مسکن و شهر سازی یعنی 12 متر مربع می باشد که این وضعیت در استان ابهر علی رغم توجه خاص و برنامه ریزی و پیش بینی نرخ رشد سالانه ای حدود 2 برابر متوسط نرخ رشد سالانه فضای سبز کشور، کمبود سرانه این کاربری در شهرهای ابهر بسیار حادتر از این و نیازمند برنامه ریزی همه جانبه و توسعه نگر در این بخش است. 4 ابهر و فضای سبز شهری
استانهای سواحل جنوبی دریای خزر به دلیل آب و هوای مرطوب ناحیه خزری از طبیعت سرسبز و حاصلخیزی برخوردارند بطوریکه به دلیل وجود چشم اندازهای متعدد کوهستانی جلگه ای و ساحلی سرسبز دارای جاذبه های طبیعی فوق العاده ای بوده و سالانه گردشگران زیادی از داخل و خارج کشور را به سوی خود جذب می کنند و آنچه در ارتباط با فضای سبز شهری در این مناطق بدیهی به نظر می رسد این است که از نظر بازدهی اکولوژیکی زیست محیطی به دلیل وجود فضاهای سبز خصوصی فراوانی مشکل خاصی دیده نمی شود اما آمار سرانه فضای سبز عمومی در استان ابهر گویای وضعیت نامطلوبی است بطوریکه در حال حاضر سرانه فضای سبز عمومی فقط 526 / 1 متر مربع برای هر ساکن شهری می باشد همانطوریکه قبلا ذکر شد فضای سبز شهری دارای کارکردهای مختلفی است که در این میان فضای سبز عمومی با کارکرد اجتماعی (بازدهی اجتماعی) حائز اهمیت فراوانی است بنابراین کمبود سرانه فضای سبز عمومی از دیدگاه گذران اوقات فراغت ساکنین شهری در این استان به صورت یک معضل مهم کاربری اراضی شهری خود نمایی می کند که در اینجا به تشریح آن می پردازیم.
گفتیم که سند برنامه سوم توسعه اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی ابهر با توجه خاص برنامه ریزان به توسعه فضای سبز در فصل عمران شهری با نرخ رشد سالانه متوسطی برابر 83 / 11 درصد برای سال 1381 میزان 346 / 1 متر مربع را پیش بینی نموده است اما آمارها حاکی از رشدی بیشتر از رشد پیش بینی شده در برنامه سوم توسعه تا این سال می باشد بطوریکه با جمعیت 1451243 نفر پیش بینی شده برای سال 1381 و میزان 2215000 متر مربع فضای سبز موجود شهرها، ساکنین شهری از سرانه ای برابر با 526 / 1 متر مربع برخوردارند و نتایج حاصله از سرشماری کارگاهی سال 1381 که جمعیت شهری ابهر را 1393173 نفر سرشماری نموده است سرانه فضای سبز به 59 / 1 مترمربع می رسد و این ارقام به خوبی گویای موفقیت مسوولین و متولیان ایجاد و گسترش فضای سبز شهری در این استان می باشد.
نکته مهم در اینجا این است که اگر از زوایای استانداردهای بین المللی و ملی و حتی متوسط وضع موجود فضای سبز در سطح کشور به آمارها دقیق شویم به روشنی به معضل کمبود فضای سبز عمومی شهری ابهر به صورتی بارز پی می بریم.