تحقیق مقاله مذاکره سیاسی اقتصادی

مذاکرات سیاسی اقتصادی ایران و اروپا

در حال حاضر، ایران و اتحادیه اروپا با توجه به وضعیت نوین جهانی، شرایط حساسی را در روابط دو جانبه پس از سال‎های متمادی تجربه می‎کنند. این روند‎ گذار که به صورت مذاکرات دو جانبه و در ابعاد اقتصادی و سیاسی تجلی یافته به نظر می‎رسد زمینه‎ساز دورانی جدید در روابط دو جانبه ‎باشد. بعد اصلی مذاکرات حول محور توافق‎نامه‎ تجاری و همکاری اقتصادی است که اتحادیه اروپا با برخی از کشورها و سازمان‎های منطقه‎ای به امضا رسانده است. با توجه به اهمیت موضوع، معاونت سیاست خارجی و روابط بین‎الملل طی نشستی با حضور صاحبنظران به بررسی این مذاکرات و اهمیت آن برای دو طرف پرداخته است. در این نشست جناب آقای دکتر امیدبخش سرپرست دفتر نمایندگی تام‎الاختیار تجاری جمهوری اسلامی ایران دیدگاه‎های خود را در این خصوص بیان کردند و سپس موضوع توسط مدعوین به بحث گذاشته شد. متن حاضر جمع‎بندی مباحث مطرح شده در این نشست می‎باشد.

الف – رویکرد کلی به مذاکرات ایران و اتحادیه اروپا

مذاکرات ایران و اتحادیه اروپا در ماه‎های اخیر وارد مرحله جدیدی شده است. در این راستا برای تنظیم توافقنامه تجاری هیأت‎هایی بین دو طرف مبادله گردیده و کمیته‎ای مشترک در قالب تجارت و سرمایه‎گذاری تشکیل شده است. مسئولیت مذاکرات از طرف بخش اروپایی را بر عهده کمیسیون اروپا قرار دارد. در باب تجارت و سرمایه‎گذاری، تا قبل از مذاکرات مربوط به توافق‎نامه بازرگانی، سه دور مذاکره صورت گرفته که آخرین بار آن در تهران بوده است.

مذاکره در زمینه موافقت‎نامه بازرگانی میان ایران واروپا، پس از تأیید شورای وزیران اتحادیه اروپا در سال گذشته میلادی عملاً و به طور رسمی آغاز گردید و تاکنون دو طرف در چهار اجلاس بروکسل (آذرماه)، تهران (بهمن ماه)، بروکسل (فروردین ماه 1382) و تهران (خرداد ماه 82) در این زمینه مذاکره کرده‎اند.

انعقاد این گونه موافقت‎نامه‎ها از سوی اتحادیه اروپا با کشورها امری مرسوم است. در واقع، اتحادیه اروپا در سال‎های اخیر موافقت‏نامه‎هایی با کشورهای مختلف از جمله کشورهای اروپای شرقی، کشورهای شمال آفریقا (تونس، مراکش، الجزایر و مصر)، مکزیک و ترکیه امضاء کرده است که بسیار تعهدآورتر و گسترده‎‎تر از توافق احتمالی با ایران می‎باشد. براساس توافقاتی که قبلاً بین اتحادیه اروپا و کشورهایی نظیر ترکیه در قالب موافقت‎نامه‎های تجارت آزاد به امضاء رسیده، طرفین متعهد گردیده‎اند تا تعرفه‎های گمرکی را در یک دوره مشخص زمانی به صفر برسانند. کشور تونس نیز متعهد گردیده است تا آخر سال 2007 تعرفه تمام واردات صنعتی از اروپا را به صفر برساند و متقابلاً امتیاز مشابهی برای دسترسی تونس به بازارهای اروپایی در نظر گرفته شده است.

مذاکرات ایران با اتحادیه اروپا در شرایط کنونی درباره کاهش تعرفه‎های تجاری یا موافقت‎نامه تجارت آزاد نمی‎باشد. ایران در طول یک سده گذشته با هیچ کشوری براساس نرخ تعرفه ترجیحی معامله نکرده است. هر چند در سال‎های 1992 – 1991 بین سه کشور ایران، پاکستان و ترکیه نرخ تعرفه ترجیحی به امضا رسید و یا در سفر اخیر جناب‎ آقای خاتمی به سوریه توسط وزرای بازرگانی دو طرف قراردادی با این مضنون امضاء شد، اما عملاً این سیستم تاکنون به اجرا در نیامده است. بنابراین، اگر ایران با اروپا درباره تعرفه‎های ترجیحی مذاکره کند، این برای اولین بار است که در سطح گسترده و وسیع به چنین توافقی دست می‎یابد و تأثیراتش در اقتصاد کشور می‎تواند قابل ملاحظه باشد.
نکته قابل توجه دیگر در این زمینه پیوستگی مذاکرات اقتصادی و تجاری با مذاکرات سیاسی و بحث مبارزه با تروریسم می‎باشد. ابعاد سیاسی و بحث تروریسم صرفاً محدود به ایران نیست و اتحادیه اروپا با کشورهای مختلف از جمله پاکستان این موارد را دنبال می‎کند. بنابراین، یکی از شروط موفقیت مذاکرات اقتصادی و تجاری اتحادیه اروپا با ایران، موفقیت مذاکرات سیاسی از جمله موضوع مبارزه با تروریسم می‎باشد. شرطی که مقامات اروپایی آن را بارها اعلام داشته‎اند و به نظر هم جدی است. با این حال، در روند مذاکرات سیاسی هم گشایش‎هایی صورت گرفته است، به گونه‎ای که آقای خرازی وزیر امور خارجه ایران، برای اولین بار در پارلمان اروپا به ایراد سخنرانی پرداختند. علاوه بر این، در طول چند ماه گذشته مذاکرات سیاسی مانعی برای مذاکرات اقتصادی ایجاد نکرده است.

موافقت‎نامه اقتصادی تجارت و همکاری Trade and Cooperation Agreement (TCA) دو قسمت دارد. بحث تجارت(trade) عملاً برای طرفین ایجاد تعهد می‎کند. اما قسمت همکاری (cooperation) ماهیت تعهدآور ندارد و شامل همکاری‎های زیست محیطی، آوارگان، ارتباطات علمی، مبارزه با مواد مخدر و ... می‎باشد.

بنابراین، با توجه به تجربه کشورهایی که با اتحادیه اروپا موافقت‎نامه‎های اقتصادی و تجاری امضا کرده‎اند، این موافقت‎نامه تقریباً چارچوبی یکسان دارد و ایران نمی‎تواند موافقت‎نامه‎ای فراتر یا متفاوت از سایر توافقات به امضا رساند. البته جزئیات و ویژگی‎هایی که در روابط تجاری واقتصادی ایران و اتحادیه اروپا وجود دارد قابل بحث و تعدیل می‎باشد.

در حال حاضر، در ایران کمیته‎ای با مشارکت وزارتخانه‎های بازرگانی، اقتصاد و دارایی، نفت، صنایع و معادن، جهاد، کشاورزی وغیره تشکیل گردیده است که به ترتیب موضوعات تجارت و تعرفه، سرمایه‎گذاری و امور مالی، انرژی و حمل و نقل را پیگیری می‎نماید. براساس هماهنگی‎های به عمل آمده 24 موضوع یا محور از سوی طرف ایرانی برای مذاکره مشخص گردیده است. اتحادیه اروپا نیز محورهای مذاکرات را تعیین کرده‎اند و قرار است براساس محورهای تعیین شده مشترک و مورد توافق، مذاکرات اقتصادی و تجاری همپای مذاکرات سیاسی به طور اخص آغاز گردد.

در آخرین دور مذاکرات ایران و اروپا که روزهای 12 و 13 خرداد ماه جاری درتهران برگزار شد محور اصلی مذاکرات به بحث درخصوص تعرفه‎های گمرکی ایران اختصاص داشت. نمایندگان اتحادیه اروپا تعرفه‎های گمرکی ایران در بخش‎های کشاورزی، منسوجات، پتروشیمی، فلزات و قطعات خودرو را در مقایسه با استانداردهای جهانی و به ویژه کشورهای در حال توسعه عضو سازمان تجارت جهانی بسیار بالا ارزیابی می‎کردند و تأکید داشتند که ایران براساس یک درصد معین نسبت به کاهش تعرفه‎های وارداتی خود در این بخش‎ها اقدام کند.

ب - نگاه اتحادیه اروپا به ایران

اعضای اتحادیه اروپا نسبت به ایران ونوع رابطه اتحادیه با این کشور موضع هماهنگ و واحدی ندارند و هر کدام کمیت و کیفیت متفاوتی برای رابطه با ایران قائل هستند.

برخی عمدتاً اهداف سیاسی را در مذاکره با ایران دنبال می‎کنند و برخی به اهداف اقتصادی اولویت می‎دهند. به این دلیل، مسیر مذاکرات اقتصادی و سیاسی ایران با اتحادیه اروپا مسیری دشوار و ناهموار می‎باشد و به متغیرهای داخلی، تحولات منطقه‎ای و بین‎المللی بستگی خواهد داشت. بنابراین، چشم‎انداز روشنی در این زمینه‎ نمی‏توان تصور کرد.

با وجود این، کریس پاتن کمیسر روابط خارجی اتحادیه اروپا در گزارشی، تصویر خاصی از ایران و مذاکرات اتحادیه اروپایی با آن ارائه می‎دهد که عمدتاً نگاه اتحادیه اروپایی است و نه لزوماً نگاه کشورهای عضو . در این گزارش، روابط ایران با اتحادیه اروپا در سال‎های اخیر در حال گسترش توصیف شده است و اعلام گردیده است که اتحادیه اروپا به طور جدی درصدد فراهم کردن امکان همکاری با ایران در زمینه انرژی، تجارت، سرمایه‎گذاری مشترک، مسأله پناهندگان و مواد مخدر است.

با این حال، از دید پاتن، پیشرفت در سه بعد سیاسی، مبارزه با تروریسم و اقتصادی مشروط به یکدیگر می‎باشند. از دید کمیسر روابط خارجی اتحادیه اروپا، ایران دارای مزیت‎های اقتصادی مازاد تجاری، پایین بودن قرضه‎های خارجی و ذخیره ارزی قابل توجه می‎باشد. این سه عامل مثبت که اقتصاد ایران را در برابر بحران‎های اقتصادی پس از یازده سپتامبر حفظ کرده است، عاملی برای جذب اتحادیه اروپا شده است. البته این جذابیت مشروط به تداوم اصلاحات اقتصادی، ایجاد اشتغال و گسترش اقتصاد بازارو سرمایه‎گذاری است.

در گزارش کریس پاتن به مسائلی همچون مبارزه جدی ایران با مواد مخدر، جمعیت 65 میلیونی و رشد 4/1 درصدی جمعیت، میزان بالای با سوادی، رشد تولید ناخالص داخلی 1/5 درصدی، بدهی خارجی 11 میلیارد دلاری و حجم بسیار بالای پذیرش آوارگان خارجی اشاره شده که تا حدودی برای این اتحادیه مثبت ارزیابی می‎شوند. علاوه بر این، با توجه به اینکه اتحادیه اروپا بزرگترین شریک تجاری ایران است، بر اهمیت و تقویت این روابط و فراهم کردن زمینه عضویت ایران در سازمان تجارت جهانی تأکید شده است.

از نظر پاتن، مشکل اساسی اتحادیه اروپا با ایران در قضیه صلح خاورمیانه و اسرائیل است. در مورد مبارزه با تروریسم، از نظر پاتن، ایران پس از 11 سپتامبر نقش فعال و مثبتی در مبارزه با تروریسم و صلح در منطقه ایفا کرده است.

ج - اهمیت گسترش روابط ایران و اروپا برای طرفین

گسترش روابط ایران و اتحادیه اروپا دربردارنده مزایا و منافعی برای جمهوری اسلامی ایران است که اهم آن عبارتند از :

1- اتحادیه اروپا مانند سازمان ملل متحد دریچه مناسبی برای ورود ایران به نظام جدید بین‎المللی و همخوانی با قواعد بازی این نظام است. این مهم به ویژه به لحاظ افزایش وزنه سیاسی ایران قابل توجه می‎باشد.

- ماهیت مذاکرات تجاری ایران و اروپا پیش زمینه و مقدمه‎ای برای مذاکرات تجاری ایران و سازمان تجارت جهانی (WTO) می‎باشد. در واقع، مذاکرات تجاری ایران و اروپا عرصه محدودتر مذاکرات تجاری احتمالی ایران و WTO است. علاوه بر این، اتحادیه اروپا به عنوان یکی از اعضای WTO و همچنین دولت‎های عضو اتحادیه می‎توانند نقش مثبت و سازنده‎ای در پذیرش درخواست عضویت ایران در این سازمان داشته باشند. ضمن اینکه اصل موافقت‏نامه تجاری پشتوانه مناسبی برای مذاکرات ایران با WTO است.

3- تسهیل دسترسی ایران به بازارهای اروپایی؛ ‌این مهم در شرایطی که استراتژی توسعه صادرات غیرنفتی به یکی از اولویت‎های توسعه اقتصادی کشور تبدیل گردیده قابل توجه می‎باشد. نکته قابل ذکر اینکه امضای موافقت‏نامه‎ تجاری ایران واتحادیه اروپا بیش از آنکه تسهیل کننده حضور اروپا در عرصه اقتصاد ملی ایران باشد، فراهم کننده زمینه حضور ایران در حوزه اقتصادی اروپا است. در واقع، در شرایط کنونی اتحادیه اروپا و کشورهای عضو آن محدودیتی برای حضور در ایران ندارند و چندان به دنبال این هدف نیستند که ایران بازارهای خود را بر روی آنها باز کند. اما در مقابل ایران انتظار دارد محدودیت‎ها و موانع دسترسی ایران به بازارهای اروپایی از بین برده شود و زمینه صادرات غیرنفتی ایران به اروپا فراهم شود، در حال حاضر حجم روابط تجاری ایران واروپا، 13 میلیارد یورو می‎باشد. از این میزان 6 میلیارد یورو ارزش کالاهای‎ وارداتی ایران از اتحادیه اروپا می‎باشد. بنابراین، بیش از 40 درصد تجارت خارجی ایران با اتحادیه اروپاست و بخش اعظم صادرات ایران به اتحادیه اروپا را نفت خام تشکیل می‎دهد.

در مقابل، اروپا نیز به گسترش روابط اقتصادی و سیاسی با ایران علاقمند است، هر چند این علاقمندی در ظاهر چندان پررنگ نیست. در واقع، استراتژی جدید اتحادیه اروپا در قرن بیست‎ویکم، تبدیل شدن به یک قدرت بزرگ اقتصادی و سیاسی در سطح جهانی است. این مهم مستلزم دسترسی به منابع جدید و استراتژیک و جذب کشورهای بالقوه و بالفعل قدرتمند است. از این رو، اتحادیه اروپا حساب ویژه‎ای بر روی خاورمیانه و خلیج فارس و به ویژه ایران باز کرده است. این ذهنیت فرصت و مزیت مناسبی برای ایران به منظور در پیش گرفتن استراتژی و رهیافت مشخصی در مذاکرات سیاسی و اقتصادی با اتحادیه می‎باشد.

با توجه به رویکرد یکجانبه‎گرایی آمریکا و حضور پررنگ این کشور در خلیج فارس و اهمیت انرژی در آینده اقتصاد کشورهای توسعه یافته، موضوع رقابت در کسب سهمیه مطمئن برای آینده، یکی از زمینه‎های رقابت کشورهای اروپایی با آمریکا خواهد بود. این موضوع مزیتی است که ایران می‎تواند بر روی آن برنامه‎ریزی نماید.

برای بررسی روابط ایران و اروپا باید مروری به تغییر و تحولات سال‌های اخیر داشته باشیم؛ روابطی که رکود کنونی آن را باید در نوع سیاست خاص اتحادیه اروپایی جستجو کرد، سیاستی که بیشتر از آن‌که مستقل بوده باشد تابعی از سیاست‌های ‌آمریکا بوده است به نحوی که هیچ‌گاه نتوانسته به عنوان یک طرف مذاکرات سیاست و رویکردی مستقل از خود بروز و ظهور دهد.

اعضای اتحادیه اروپایی همچنین نسبت به ایران و نوع رابطه اتحادیه با این کشور موضع هماهنگ و واحدی ندارند و هر کدام کمیت و کیفیت متفاوتی برای رابطه با ایران قائلند.

برخی عمدتا اهداف سیاسی را در مذاکره با ایران دنبال می‌کنند و برخی به اهداف اقتصادی اولویت می‌دهند به این دلیل مسیر مذاکرات اقتصادی و سیاسی ایران با اتحادیه اروپایی مسیری دشوار و ناهموار است و به متغیرهای داخلی، تحولات منطقه‌ای و بین‌المللی بستگی خواهد داشت بنابراین چشم‌اندازی روشن در این زمینه نمی‌توان تصور کرد.