ایده کلی طرح پژوهشی
نظر به اینکه هر اثر تاریخی نمی تواند جدا از فرهنگ دوره خود باشد و یا به عبارتی دیگر هر اثر تاریخی بگونه ای تبلور و فیزیکی فرهنگ زمان خود می باشد، سپس برای شناخت هر اثر لازم است مسائل و مباحث اقتصادی، اجتماعی فرهنگی دوره مربوطه و همچنین امور حکومتی سیاسی قرن یا آن دوره همزمان با شکل گیری اثر تاریخی مورد مطالعه و بررسی قرار گرفته و پس از جمع آوری اطلاعات ذیربط به تجزیه و تحلیل آنها پرداخت شود و همواره بایستی مطالعات شناخت اثر تاریخی به اساس استنتاج و نتیجه گیری از تجزیه و تحلیل های مباحث و موارد فوق قرار بگیرد.
پل عباسی و کاروانسرای شاه عباسی کرج در هسته اصلی شهر اولیه کرج قرار دارند و در اطراف این دو اثر تاریخی بیشتر کاربرهای آموزشی- تجاری- فضای سبز و تفریگاهی پیش بینی شده است.
موقعیت تاریخی کاروانسرا و پل
شکل بنا و مطالعه پیشینه تاریخی آن حکایت از آن دارد که جلوخان این کاروانسرا یکی از زیباترین نماهای کاروانسراهای چهار ایوانی دوره صفویه می باشد که در جنبه شمالی کاروانسرا در جهت مسیر شرقی- غربی راه قدیمی کاروانروی ری- قزوین قرار داشته و از طریق پل قدیمی روی رودخانه کرج که در فاصله نزدیکی از آن قرار دارد و به شبکه ارتباطی شمکال شرقی کشور یعنی ری- خراسان مرتبط می گردیده است و از طرف دیگر این راه از طریق قزوین به شمال غرب کشور به شهر تبریز و کشور عثمانی می پیوسته است. (یک دهنه طاق پل مذکور اخیراً تویز اداره میراث فرهنگی استان تهران- کرج مرمت گردیده است.)
وضعیت فعلی کاروانسرای شاه عباسی
زمین کاروانسرای مورد بحث حدود 3000 متر مربع مساحت دارد و 900 متر مربع آن به محوطه حیاط مرکزی تعلق دارد.
حرایم اطراف بنا از هر سمت 6 متر مربع تعیین و به تصویب رسیده است. حریم کاروانسرا بجز قسمتهایی که مورد تعرض و تصرف قرار گرفته و دارای پرونده شکایات می باشد، در بقیه قسمتها رعایت گردیده است. بنا از نظر حریم منظر چنانچه
سزاوار و شایسته است رعایت نشده است.
کاروانسرای عباسی کرج بالقوه دارای ارزشهای فرهنگی- هنری و اقتصادی قابل ملاحظه ای می باشد که به دلایلی از انظار مستور مانده است. اول اینکه این بنا و زمان احداث تا چند دهه گذشته در کنار جاده عبوری و میدان اصلی شهر قرار گرفته بود و کاملاً نمایان بوده در حالیکه هم اکنون بانو از میوه و تره بار میدان ظاهری و انباری که شرح آن از نظر گذشت کالبد آن مخفی می باشد.
دوم اینکه الحاقات بنا که بیشتر در داخل بنا و جبهه شمالی کاروانسرا از طرف خارج بنا نیز می باشد، ارزشهای هنر معماری بنا را تحت تأثیر قرار داده است.
مورد دیگر آنکه چون بنا در حال حاضر فاقد نقش و عملکرد اصلی خود می باشد صرفاً در جهت بیان ارزش اقتصادی بنا، توجه و بازیابی نقش و عملکرد مؤثر و مولد برای بنای کاروانسرا امری است ضروری و لازم، تا ارزش فرهنگی هنری و اقتصادی آن بازیافته شود و به نحو بارز و شایسته ای مورد استفاده قرار گیرد.
مورد آخر شخصیت و حیثیت بنا می باشد که مخدوش و از نظر پنهان است و منتج از دو مورد اول و دوم می باشد که با ارائه نقش و عملکرد موثر و مولد و بهنگام به بنای کاروانسرا که همراه با تلور ارزش های فرهنگی و هنری و اقتصادی آن همراه خواهد بود، نهایتاً شاهد شخصیت و حیثیت والای بنای مزبور خواهیم بود.
بنای تاریخی کاروانسرای شاه عباسی واقع در مرکز شهر کرج (میدان شاه عباسی) مربوط به دوره صفویه در جلسه مورخ 16/12/2535 شورای فنی حفاظت آثار باستانی مطرح و ثبت آن در فهرست آثار ملی ایران مورد تصویب قرار گرفت.
و نیز در نامه شماره 1584/65 مورخ 18/2/2563 وزارت فرهنگ و هنر تأکید می نماید که جریان امر در جلسه مورخ 16/25/35 شورای فنی حفاظت آثار باستانی مطرح و ثبت آن در ردیف آثار درجه 3 مورد تأیید قرار گرفت.
در تاریخ 15/10/64 بشماره 153 نامه ای از پاسگاه حفاظت آثار و بناهای تاریخی کرج به شهرداری محترم شهرستان کرج در ارتباط با موضوع کاروانسرای شا عباسی نوشته شده که بنا از آثار ثبت شده است و هر طرف آن تا شعاع 6 متر جزء حریم قانونی بوده و هرگونه دخل تصرف مخالف مقررات و ممنوع می باشد و اخطاریه ای مبنی بر تخلیه حریم به تره فروشان میدان شاه عباسی داده شده است که اخیراً اداره دارائی با بستن مالیات به دکه ها موجب ثبت مالکیت متفرقین می‌گردد.
شناسنامه کاروانسرا
بنای فوق که کاروانسرا شاه عباسی نام دارد، در شاهراه ارتباطی شرق به غرب کشور یعنی خراسان به قزوین و تبریز قرار گرفته است، این بنا متعلق به دوران صفویه و در زمان حکومت شاه سلیمان صفوی بین سالهای 1078 تا 1109 هجری قمری به سبک چهار ایوانی، سبک متداول دوران صفویه ساخته شد.
مساحت کل بنا 3000 متر مربع و مساحت حیاط مرکزی 900 متر مربع است و درب ورودی از ایران شمالی می باشد. دورتا دور حیاط 21 حجره جهت استراحت مسافرین و 5 بارانداز جهت نگهداری کالاها و استقرار همراهان و نگهبان طراحی شده است این بنا دارای آب انباری در خارج از محوطه بوده که کاملاً تخریب شد و هیچ اثری از آن نیست. از این کاروانسرا قناتی می گذشته که دو حلقه چاه آن موجود است که از شمال و قسمت جنوبی کاروانسرای گذشته است.
قابل ذکر است که یک حوض سنگی در وسط حیاط قرار داشته که هم اکنون قسمتی از این حوض در زیر کف فعلی مدفون می باشد و در مورد مصالح این بنا ولی از سنگ و دیوارها از آجر و ملات بوده است.
کاربریهای این کاروانسرا در طول حیات خود
ابتدا از این بنا به عنوان پناهگاهی برای استراحت، کاروانیان و حیوانات آنها مورد استفاده قرار گرفت و در اواخر دوره قاجاریه تعمیرات جزئی در بنا ایجاد و از این مکان به عنوان مدرسه بزرگران کشاورزی در ایران استفاده شد.
بعد از سقوط دوران قاجاریه و باروی کار آمدن حکومت پهلوی در حدود سالهای 1330 به بعد از این مکان به عنوان انبار غله اداره کشاورزی استفاده شد که بیشترین آسیب را دید.
در سال 1352 بنای فوق توسط وزارت فرهنگ و هنر آنزمان یک اثر ملی اعلام شد و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی دفتر میراث فرهنگی شهرستان کرج به این مکان منتقل شد.
موقعیت بنای کاروانسرای شاه عباسی
کاروانسرای شاه عباسی کرج از جمله بناهای ثبتی است که ملی مقررات معموله در سال 1355 بموجب ماده سدم قانون حفظ آثار عتیقه مصوب 12/8/1309 شمسی ثبت آثار فهرست آثار ملی ایران گردیده است.
بنای کاروانسرا در حال حاضر در کناره و ضلع جنوب غربی میدان عباسی (طاهری) قرار گرفته است و دو اطاق (حجره) کاروانسرا به اداره میراث فرهنگی کرج تخصیص یافته مابقی فضاها که تا سال گذشته در اختیاز اداره کشاورزی کرج بوده است فعلاً آزاد می باشد مسئولین به مرمت بنا اشتغال دارند.
وضعیت موجود بناهای کاروانسرا
جبهه شمالی کاروانسرا که نمای اصلی بنا نیز می باشد در بخش جنوب غربی و غرب میدان قرار گرفته است و ورودی کاروانسرا نیز در جبهه شمالی آن قرار گرفته است در حال حاضر نیمی از نمای جبهه شمالی (بخش سمت راست ورودی بنا)
با احداث یک انبار، بدون انکه سمت راست ورودی دچار تخریب گردد، در داخل ساختمان انبار قرار گرفته است و از نظز پنهان ما باشد و نیمه دیگر ورودی کاروانسرا در سمت شرق جلوخان کاروانسرا و در سوی جنوب محوطه میدان شاه عباس سابق و میدان طاهری یا عباسی کنونی قرار دارد.