تحقیق مقاله کاروانسرا

تاریخ ساخت کاروانسراها در ایران  :

منابع تاریخى هخامنشیان را پایه‌گذار کاروانسراها دانسته‌اند؛ در روزگار اشکانی، ایستگاه‌هاى میان را، و حمایت از کاروانیان اهمیت زیادى یافت و در اغلب جاده‌ها به‌خصوص جادهٔ معروف ابریشم بناهائى شبیه کاروانسرا ایجاد گردید. در دورهٔ ساسانیان به‌دلیل اقتصاد وسیع و گسترده، راه‌ها و امنیت کاروانیان اهمیت زیادى یافت؛ در نتیجه کاروانسراهاى بسیارى در مسیر جاده‌ها و گذرهاى اصلى بنا گردید. نقشه‌هاى کروانسراها در این دوره عمدتاً به‌صورت چهارایوانى و مصالح ساختمانى آن بیشتر از سنگ، آهک و گچ بوده است. در دورهء اسلامى دلایل متعدد نظامی، اقتصادى و مذهبى و غیره موجب گسترش کاروانسراها گشت و ساخت بناهائى چون مساجد و مدارس و کاروانسراها در کنار هم انجام مى‌شد. نقشهٔ بناها به‌صورت دو ایوانى و چهار ایوانى رواج یافت. زیباترین نمونه از کاروانسرا هاى این دوره رباط یا کروانسراى شرف در خراسان است.

در روزگار صفویان ایجاد کاروانسراهاى درون‌شهرى نیز گسترش پیدا کرد و این کاروانسرها هر یک محل دادوستد کالاى ویژه‌اى قرار گرفت. در این دوره کاروانسراهائى با نقشهٔ مدور - هشت ضلعى نیز ساخته شدند.

در روزگار زندیه، افشاریه و قاجار تغییر چشمگیرى در امر ساخت کاروانسراها اتفاق نیفتاد و کاروانسرها بیشتر با نقشهٔ چهارایوانى و از خشت ساخته شدند.

کاروانسرا را در اصطلاح سرا، تیمچه، پاساژ، رباط، ساباط و خان نیز مى‌گفتند که البته از جهت ویژگى‌هاى معمارى برخى با کارانسر تفاوت دارند.

کاروانسرا ها با یک دیوار بلند محسور مى‌شدند که در هنگام جنگ یا حمله مهاجمان از آن بهره گرفته شود. در مدخل کاروانسرا، دروازهٔ مستحکمى قرار داشت و در دو سوى آن اتاق‌هاى مربوط به خدمه و متصدیان کاروانسرا تعبیه شده بود. پس از آن محوطه گسترده‌اى بود که در اطراف آن محل نگهدارى کالاها قرار داشت. اصطبل، انبار علوفه، دکان نعلبندی، و آهنگرى و قهوه‌خانه نیز در این قسمت وجود داشت. محل پذیرائى از مسافران در طبقهٔ فوقانى بود. عموماً در وسط محوطه کاروانسرا مسجد کوچکى قرار داشت.

سرپناه در سفر :

نیاز انسان به سرپناه ومأمن، نه تنها در سراگاه بلکه در سفر هم از روزگار باستان مورد توجه بوده است. درایران زمین، درگذشته بسیار دورآثار ومظاهری از این گونه بناها واستراحتگاههای بین راه دیده می شود که بسیاری از آنها را می توان از نظر شیوه ساختمانی از شاهکارهای معماری وهنری عصر خود به حساب آورد.احداث کاروانسرا در منطقه سابقه‌ای بسیار طولانی داشته وساخت آن در جاده های کاروانی به منظور استراحت و سرپناه، در ادوار مختلف بویژه دوره اسلامی، از اهمیت خاصی برخوردار بوده است.

کاروانسرا در دوره اسلامی :

در این دوره، معماری کاروانسراها از دیدگاه سبک وتنوع نقشه‌ها به اوج شکوفائی رسیده و در مسیر شهرها و روستا، ومعابر کوهستانی و نواحی کویری، کاروانسرا و رباطهای برونشهری و در مراکز اقتصادی وراسته بازارها، کاروانسرا و رباطهای برونشهری با ویژگیهای متفاوت کار بردی احداث شدند.نمونه‌های بسیار زیبا وجالب توجه از معماری این گونه بناها که در سرزمین پهناور إیران از کرانه‌های رود ارس تا سواحل خلیج فارس به یادگار مانده، معرف ذوق هنری و مهارت معماران، بنایان واستادکارانی است که در ادوار مختلف وبا توجه به نیازهای گوناگون، باعلاقه فراوان در طریق تحول، تکامل، زیبائی و گسترش کاروانسراها به جان کوشیدند.

باتوجه به این تنوع وزیبائی است که بسیاری از محققان وصاحب نظران هنرمعماری، کاروانسراهای ایران را مهمترین نشانه پیروزی و موفقیت معماری ایران به شمار آورده واستاد کاران ایرانی را در ایجاد این گونه بناها مبتکر و پیشقدم دانسته اند. کاروانسراهای ایران، علاوه بر ارزش هنری، از دیدگاه مسایل اجتماعی نیز حایز اهمیت فراوانی بوده و شایسته مطالعه ای گسترده است.

بسا که طی قرون سپری شده، کاروانسراهای درونشهری و برونشهری که بارانداز واستراحتگاه کاروانها و کاروانیان اقصی نقاط معمور آن روزگاران به شمار می‌‌آمده، محل تعاطی و تعامل اندیشه ها وتبادل وتقابل آداب و رسوم اقوام و ملل مختلف بوده، و بی تردید، این تماس و تلاقی انسان‌ها واندیشه های گوناگون، تأثیری شگرف بر زندگی مردم این مرز و بوم کهنسال داشته است.

انواع کاروان‌سراها

به طور کلی می‌توان کاروان‌سراها را به دو دستهٔ اصلی تقسیم کرد:

کاروانسراهای درون شهری

کاروانسراهای برون شهری

از آن جایی که اغلب کاروانسراهای باقی مانده در ایران متعلق به دوره صفوی و بعد از آن است، لازم است در تقسیم آن تمامی عوامل از وضع آب و هوایی تا شیوه معماری منطقه‌ای مورد بررسی قرار گیرد. در درجه اول کاروانسراهای ایران را می‌توان به گروه‌های زیر تقسیم بندی نمود:

کاروانسراهای کاملاً پوشیده منطقه کوهستانی.

کاروانسراهای کرانه‌های پست خلیج فارس.

کاروانسراهای حیاط دار مناطق مرکزی ایران.

گروه آخر از نظر نقشه به انواع مختلف تقسیم بندی می‌شوند.

۱:کاروانسراهای مدور: تعداد کمی از کاروانسراهای ایران با نقشه مدور بنیاد گردیده‌است. این کاروانسراها بسیار جالب توجه و از نظر معماری حایز اهمیت فراوان است.

۲::کاروانسراهای چند ضلعی حیاط دار: این گروه از کاروانسرا‌ها به شکل چند ضلعی (اغلب ۸ ضلعی) و همانند کاروانسراهای مدور بسیار زیبا بنا شده‌اند و زمان ساخت آنها دوره‌ای است که در معماری کاروانسراهای پیشرفت قابل ملاحظه‌ای به وجود آمده‌است. تعداد آنها مانند کاروانسراهای مدور کم می‌باشد. از نمونه‌های زیبای این گروه، کاروانسرای امین آباد، خان خوره، چهار آباده و ده بید جاده اصفهان - شیراز، بنارویه جاده جهرم - لار است که به فرم هشت ضلعی در دوره صفوی ساخته شده و نشان دهنده شیوه معماری اصفهانی است.

۳:کاروانسراهای دو ایوانی: همانند مدرسه‌ها و مسجدها و سایر بناهای مذهبی تعدادی از کاروانسراهای ایران را به شکل دو ایوانی به فرم مربع یا مستطیل ساخته‌اند. عموماً ایوانهای این کاروانسراها یکی در مدخل ورودی و دیگری رو به روی آن قرار دارد. از نمونه‌های باقیمانده این کاروانسراها می‌توان از کاروانسرای خوشاب و کاروانسرای دو کوهک نام برد.

۴:کاروانسراها با تالار ستون دار: تعدادی از کاروانسراهای ایران با تالار ستون دار بنا گردیده‌اند و از آنها عموماً برای اصظبل استفاده می‌شده‌است. نمونه‌ای از این کاروانسراها عبارت است از کاروانسرای عسگرآباد بین جاده تهران - قم و کاروانسرای خاتون آباد در ۲۵ کیلومتری تهران در جاده گرمسار - تهران.

۵:کاروانسراهای چهار ایوانی:در ادوار اسلامی از طرح چهار ایوانی برای بنیاد‌های مذهبی و غیر مذهبی، مانند مدرسه‌ها، مقبره‌ها، مسجدها، و کاروانسراها استفاده گردیده و تقریباً این طرح نقشه ثابتی برای احداث این گونه بناها شد، بخصوص از دوره سلجوقی به بعد کاروانسراهای بسیاری با طرح چهار ایوانی احداث گردید که آثار آن در تمامی ایران پراکنده‌است.

۶:کاروانسراها با ظرح متفرقه: این گروه، کاروانسراهایی هستند که نقشه و معماری آن با آنچه که در گروههای ۱ - ۵ اجمالاً بررسی شد، شباهتی ندارند. کاروانسرای سبزوار و کاروانسرای شاه عباسی جلفا از این گروه هستند.

کاروانسرا در ادبیات ایران :

در ادبیات کشور ما، شعرا و بزرگان ادب ایران، جهان را به کاروانسرا و آدمیان را به کاروان تشبیه کرده، با سرودن اشعار زیبا انسان را از دلبستگی به جهان و چهانیان بر حذر داشته اند:

سعدی :

چرا دل بر این کاروانگه نهیم  که یاران برفتند و ما در رهیم

ناصر خسرو

پل است این دهر و تو بر وی روانی  نسازد خانه بر پل کاروانی

سعدی :

دل ای سلیم بر این کاروانسرا مبند  که خانه ساختن آیین کاروانی نیست

رودکی :

کاروان شهید رفت از پیش  وان ما رفته گیر و می اندیش

حافظ :

کاروان رفت و تو در خواب و بیابان در پیش  کی روی، ره ز که پرسی، چه کنی، چون باشی

ایرج میرزا

بر سردر کاروانسرایی  تصویر زنی به گچ بریدند

رباط شرف:

رباط شرف، کاروانسرایی در ۴۵ کیلومتری شهرسرخس است که در کهن‌ترین متون جغرافیای اسلامی از رباط به عنوان آبگینه یادکرده‌اند. طبق مدارک و متون تاریخی بانی بنای فعلی «شرف الدین ابوطاهربن سعدالدین عل القمی» است که مدتی حکومت مرو و سرانجام صدرات سلطان سنجر را برعهده داشت. باتوجه به کتیبه موجود بنای رباط به سال ۵۴۹ هجری قمری در زمان سلطان سنجرسلجوقی با مصالح آجر و گچ ساخته شده‌است و بی‌شک یکی از شاهکارهای هنر ایرانی به شمار می‌رود.

این بنا در حاشیه جاده قدیم نیشابور-سرخس (جاده ابریشم) و شش کیلومتری جاده سرخس -مشهد بعد از تپه‌های کم ارتفاع روستای شورلق قرار دارد. شکل این رباط از دور به دژی بزرگ شبیه‌است از داخل به مانند یک کاخ جلوه می‌کند.

این بنا دو صحن دارد و هر صحن دارای چهار ایوان به شکل چلیپا (صلیب) و شبستان می‌باشد و همچنین آجر چینی و کتیبه‌های آن جلوه خاصی دارد.

کاروانسراهای میان‌دشت :

کاروانسراهای میان‌دشت در دهکده میان‌دشت شاهرود در هفت فرسخی خاور میامی واقع است. در آنجا سه کاروانسرا وجود دارد ک یکی از آنها کاروانسرای شاه عباسی و دو کاروانسرای دیگر را حسین‌خان نظام‌الدوله در دوره قاجاریه ساخته است.

شیوه ساخت این کاروانسراها در کتاب مطلع الشمس به گونه مشروح و پردامنه بیان شده است. بر پایه نوشته نویسنده کتاب در سه کاروانسرای میان‌دشت و بیرون آنها ۲۰,۰۰۰ زائر می‌توانستند خانه نمایند. تاریخ بنای کاروانسرای میانی را ملک الشعرای صبوری پدر ملک الشعرای بهار به شعر آورده و بر سردر کاروانسرای نام برده نگاشته‌اند.

کاروانسرای ابراهیم – سیرجان :

این کاروانسرا در شهر سیرجان و در کنار بازار قدیمی و اصلی شهر واقع است. کاروانسرای فوق ار کاروانسراهای شاه عباسی می‌باشد که در دوره های بعدی یک مرحله مرمت شده است. این بنا غیر از ورودیها که دو طبقه هستند بقیه آن یک طبقه بوده و دارای یک حیاط مرکزی و حجره هایی اطراف آن می‌باشد که حجره ها با واسطه یک فضای رواقی به حیاط متصل می‌شوند. کاروانسرا دو ورودی دارد که یکی به بازار و دیگری به کوچه پشت کاروانسرا باز می‌شوند و در روبروی هم قرار دارند که ورودی کوچه دارای دو برج منحنی شکل است. این ورودی بیشتر برای ورود و خروج چهارپایان بکار میرفته است. ورودی بازار دارای تناسبات انسانی و هشتی با ارتفاعی در حدود 2طبقه است. حیاط دارای فضای سبز و آبنما می‌باشد. ساختمان از خشت خام در پایه ها و آجر در نما بنا شده است. حجره های این کاروانسرا اکثراً متروک شده اند ولی بعضی از آنها کاربری خود را حفظ کرده اند و بعضی دیگر به‌عنوان انبار کاربرد دارند. این کاروانسرا تزئین خاصی ندارد و فقط در نمای رواقها ، آجرکاری ساده ای به چشم می‌خورد. مالکیت بنای فوق وقفی و نیم دیگر خصوصی است. اقدامات مرمتی به علت تعدد مالکیت در آن انجام نشده است.