درباره منشا دین
دیدگاه فروید درباره ی منشاء دین: فروید ترس را منشا اعتقاد به خدا و پیدایش دین پنداشته واین نظریه که گاهی آن را به مارکس نیز نسبت می دهند، بسیار قدیمی و کهنه است و به روایت مورخان نخستین بار از سوی یک شاعر رومی به نام »تیتوس لوکریتوس« ، متوفای 99 میلادی، به صورت یک تخیل شاعرانه ابراز گردیده است که »لوکریتوس« در شعر خویش سروده است:
دیدگاه فروید درباره ی منشاء دین: فروید ترس را منشا اعتقاد به خدا و پیدایش دین پنداشته واین نظریه که گاهی آن را به مارکس نیز نسبت می دهند، بسیار قدیمی و کهنه است و به روایت مورخان نخستین بار از سوی یک شاعر رومی به نام »تیتوس لوکریتوس« ، متوفای 99 میلادی، به صورت یک تخیل شاعرانه ابراز گردیده است که »لوکریتوس« در شعر خویش سروده است: »نخست ترس بود که خدایان را آفرید« و فروید بعد از آن شاعر، سعی کرده همین تخیل را با استفاده از مبانی روانکاوی ساخته ی خود به صورت یک واقعیت علمی درآورد واز جمله چنین می گوید: »حوادث بی حس و سوانح بی رحمی که حیات ما را تهدید می کنند،اگر آنهارا به طبیعت کر وکور نسبت دهیم احساس ناامنی و بی پناهی به شدت ما را آزار می دهد. زیرا هیچ راهی برای کنار آمدن یامقابله با آن نیروهای بی روح وانعطاف ناپذیر وجود ندارد، اما اگر آن نیروها به موجودات ذی شعور و دارای عواطف نسبت دهیم،در صورت لزوم خواهیم توانست از طریق التماس و عبادت و قربانی ها، دل آن موجودات زنده را به دست آوریم« . آنگاه فروید دیدگاه خود را اینگونه خلاصه می کند:»آدمیان به جای همه ی عوامل ترس آفرین به منشا مشترکی معتقد گشته و آن را خدا نامیدند ودرحقیقت خدا مخلوق انسان است نه خالق او«(1)
فروید در تحلیل خود دو امر مربوط به دین (یعنی احساس نیاز به دین و منشا به وجود آمدن دین) را با هم اشتباه گرفته است. به علاوه اگر منشا دین ترس می بود می بایستی ترسویی ملازم دینداری ودلاوری منافی دینداری باشد وترسوترین انسانها دیندارترین آنها و دلاورترین انسانها دورترین آنها از دین باشد، در صورتی که تاریخ ا دیان عینا عکس اینها را نشان می دهد و اما این عبارت فروید که : »در حقیقت خدا مخلوق انسان است نه خالق او!« که ژرژ پولیستر نیز در مقدمات فلسفه آن را تکرار می کند، بی گمان نشانگر این است که آنان حتی از ساده ترین و معروف ترین اصطلاحات فلسفی یعنی تفاوت های »وجودخارجی« و »وجود ذهنی« ناآگاه بوده اند. زیرا آنچه انسانها را آفریده است - نه وجود ذهنی بلکه - وجود خارجی خداست؛ و آنچه انسانها د رذهن خود پیدا کرده اند، وجود ذهنی - نه وجود خارجی خداست - و اگر تصور اشیا، خلق کردن آنها شمرده شود؛ پس هر کودکی آسمان و زمین و زمان و پدر ومادر خود و وجود خودش راهم خلق کرده است!
استنباط فروید از روانکاوی : در غالب جوامع اتفاق می افتد افرادی در خانواده هایی به دنیا می آیند که علت فقر وبی بضاعتی امکان تامین خواسته ها و امیال غریزی (اعم از جنسی و غیره) را ندارند و برای امکان ایجاد تامین آن خواسته ها، استعدادهای نهفته ی خود را به کار می اندازند و برخی از آن استعدادهای نیرومند و نافذ، مستقیما در راه اندوختن سرمایه های مادی و برخی در راه اندوختن سرمایه های معنوی و هنری مانند شعر و نقاشی واختراعات و ابتکارات و علوم و معارف به کار انداخته می شود. در نتیجه نوابغی در شعر و فلسفه و همچنین اختراعات و ابتکارات و صنایع محیر العقول از خانواده های فقیر و بی بضاعت به وجود آمده اند و اکثر فلاسفه و نوابغ و رهبران جنبشهای عظیم جهانی ازخانواده های بی بضاعت سر بیرون آورده اند. فروید همین امر طبیعی و معروف ومعلوم العله را یک معادله ی چند مجهولی پنداشته و آن را دستگاه روانکاوی ساخته ی خود قرار داده و با کمال تعجب نیل به مقام پیامبری ورسالت سماوی را هم مشمول همین قاعده نموده و گفته است:»غرایز وقتی به علت نبودن امکانات ارضا نگردید و سرکوب و پس رانده شد به روان ناخودآگاه شخص نقل مکان می کند واز آنجا به صورت فعالیتها و رفتارهای مقبول جامعه خود را بروز می دهند و خلاقیتهای علمی و هنری و همچنین پیامبری همه و همه تصعیدو پالایش وتجلی همان نیاز سرکوب شده ی جنسی است و منشا دین،عقده و نیاز سرکوب شده ی جنسی پیامبران است«(2)
* نقد نظریه ی فروید درباره ی منشاء دین: فروید - این دانشمند یهودی تبار - درحالی خود را به صحنه ی تحقیق در »منشاء ادیان« انداخته،که نه تنها از ویژگیهای تمام پیامبران ادیان بلکه از ویژگی ها وخصوصیات زندگی پیامبر دین خود یعنی موسی (ع) هم آگاهی نداشته است و به هنگام طرح این نظریه از خود سئوال نکرده است (ع) در حالیکه دوران طفولیت و نوجوانی خود را در دربار فرعون گذرانده است، و در آغاز جوانی هم با دختر شعیب ازدواج کرده و بعد از مدتی همراه همسرش از مدین به سوی مصر رهسپار گشته، و در وسط راه بر قله کوه طور ناگاه وحی بر او نازل گردیده وابلاغ پیامبری و دستور انجام دادن وظایف پیامبری به او داده شده است،آیا چه میل سرکوفته ای داشته که به شکل والای پیامبری بروز کرده است و موسی (ع) در این زمینه ها روانکاوی با هزاران مرد بنی اسرائیلی و قبطی و مدنی که در سن او ازدواج کرده اند و زندگی پایین تری نیز از او داشته اند چه فرقی داشته است؟ و اگر موسی (ع) تفاوتهای دیگری نمی داشت و در وسط راه برگشتن به مصر و بر قله کوه طور وحی بر او نازل نمی شد، واز راه اعجاز در برابر چشمانش عصا و مار به یکدیگر تبدیل نمی شدند و موسی بدون اینکه هیچ تفاوتی با دیگران داشته باشد، پیامبر می شد و هزاران افراد دیگر که در جمیع جهات و شرایط،مساوی او بودند به حال خود باقی ماندند، آیا ترجیح بدون مرجع و نامساوی بودن مساوی ها روی نمی داد؟ و آیا هاضمه ی پیروان فروید چنین تضاد وتناقضی را هضم می کند؟ آیا معقول است که امیال سرکوفته و به ویژه میل سرکوفته ی جنسی در وجود عیسی (ع) به صورت پیامبری تجلی کرده باشددر صورتی که عیسی (ع) درتمام عمرش با تمام امکاناتی که داشت با هیچ زنی ازدواج نکرد و هرگز به سوی تجملات زندگی و هواها و آرزوهای مادی تمایلی نداشت وعموم پیروانش را به زهد وپارسایی و پرهیز از سرمایه داری و دوری از تمایلات نفس توصیه فرموده است واگر به زندگی مرفه و اشرافی مایل بود با رومی ها و یهودی ها کنار می آمد وتمام وسایل یک زندگی اشرافی رادر اختیار او قرار می دادند.
محمد رسول الله خاتم النبین (ص) که در سن بیست و پنج سالگی با بانوی ثروتمند و زیبای عرب خدیجه ی کبری ازدواج کرده و آن همه ثروت و سرمایه ی خدیجه در اختیار او قرار گرفت، هر چند او از زندگی مرفه وتجملاتی بیزار بود اما با توجه به این امور او تا سن چهل سالگی که به پیامبری مبعوث گردید، قطعا هیچ میل سرکوفته ای نداشته است تا بر حسب نظریه ی فروید آن میل سرکوفته به شکل پیامبری تجلی کند و بعد از بعثت و نیل به مقام پیامبری نیز جز تبلیغ آن رسالت سماوی و انتشار آن هیچ میل و آرزوی دیگری نداشته است به دلیل اینکه او در مدینه و در سالهایی که دین اسلام در تمام شهرهای عربستان انتشار یافته بود و پرچم دین اسلام بر تمام ارتفاعات سرزمین عرب در اهتزاز بود و سپاه اسلام به سر حدات ایران و روم اعزام می گردید وبه فتوحاتی نایل می شد و طلا و نقره واجناس فیئی و غنایم جنگی و درآمدهای دیگر مالی همه ی مسلمانان راثروتمند و دارای زندگی مرفه کرده بود،در همین اوضاع و شرایط،باز پیامبر (ص) در اتاقی زندگی می کرد که سه بساط کوچک پوستین به جای فروش در آن دیده می شد و پیامبر بر حصیر گره داری بدون روپوش می خوابید که گره این حصیر،شیارهایی بر هر دو پهلوی او ظاهر می کرد.
پیامبران خدا همواره غرایز راکنترل و به تعبیر واقعی تر غرایز را تنظیم کرده اند و امیال نامشروع را هر چند شدید هم بوده اند سرکوب کرده اند و اگر پیامبر شدن بر حسب ادعای فروید مظهر میل های سرکوفت می بود. قضیه کاملا معکوس می گردید یعنی آنان تمام موانع را از پیش میل ها بر می داشتند و آنها را در هر جا و برای همه کس آزاد و بی قید و شرط می کردند. بنابراین نظریه فروید بر خلاف تمام شرایط محسوس و تجربه شده ی تاریخی است.
* نقد دیدگاه مارکس درباره ی منشاء دین: مارکس دین را مجموعه ای از باورها واخلاقیات و آداب و سنتهایی می داند؛ که عموما ساخته و پرداخته ی دست قدرتمندان برای چپاول محرومان است. به عبارتی دیگر »دین افیون توده هاست«و گاهی ضد و نقیض این ادعا را بیان کرده و گفته است: »دین نوعی از رضا و دفاعی است که خود محرومان به منظور توجیه وضع موجود و تحمل پذیر ساختن شرایط اسفبار زندگی خویش،در پیش می گیرند، و به امید بهشت موعود زندگی در جهنم موجود را پذیرا می شوند. «(3)
مارکس نه تنها از تاریخ یکایک ادیان و جنبش های رهایی بخش آنان در جهت سرنگون کردن اریکه های قدرت بیدادگران روزگار غافل بوده است بلکه از تورات کتاب دینی یهودیان و از تاریخ موسی (ع) هم - به عنوان پیامبر دین خود - بی خبر بوده است. آیا دین موسی (ع)
وسیله ای بوده در دست فرعون که به وسیله آن محرومان بنی اسرائیل را چپاول کند؟ یا برعکس وسیله ای بوده در دست رهبر محرومان ، یعنی موسی، که با آن وسیله قدرتمندترین ستمگر روزگار را از اریکه ی قدرت پایین آورده باشد؟ آیا دین موسی (ع) وسیله ای بوده برای توجیه وضع موجود و تحمل پذیرا شدن شدیدترین شکنجه ها و مشاهده ی قتل فرزندان و خدمتگزاری زنان و زندگی در این جهنم موجود به خاطر نیل به بهشت موعود؟یا بر عکس وسیله ای بود برای رهایی از این جهنم موجود و به پاداش فداکاری در راه این رهایی هم نیل به بهشت موعود؟ دقت و تعمق در تاریخ ادیان عینا عکس تحلیل مارکس را به دست می دهد. زیرا در تاریخ ادیان نخستین امری که جلب توجه می کند ظهور و قیام یک نفر فاقد قدرت و امکانات مادی، به رهبری طبقه ی محرومان علیه قدرتمندان ستمگر، و تبلیغ کننده ی ادیان وحیانی »ابراهیم، موسی،عیسی و محمد صلوات الله علیهم« علیه نمرود،فرعون و سزارهای روم وکسراهای ایران مردم را شورانیدند وعلیه قدرتمندان ستمگر مبارزه کردند.
* منشا دین از دیدگاه دورکیم: دورکیم جامعه شناس فرانسوی درباره ی منشا دین گفته است: »تحقیق در مورد زندگی قبایل بدوی استرالیا برای من معلوم کرده است که منشا دین جامعه است، و خدا جامعه است در لباس مبدل، زیرا افراد انسانی در تمام جوامع همواره نیروی عظیم و تخلف ناپذیری را احساس کرده، که اگر چه تکالیف وامر و نهی و محدودیتهایی بر آنها تحمیل کرده، اما این خاصیت را هم دارد که در پناه او به امنیت و آرامش نایل آمده اند، بنابراین آن نیرو با وجود تحمل مشقتها باز نزد آنها محبوب است واین نیرو قاهر و مسلط، نیاز به تفسیر وتعبیر دارد،و مومنان آن نیرو را به یک وجود نامرئی نسبت داده و آن را خدا نامیده اند اما در این تفسیر وتعبیر به خطا رفته اند، زیرا دارنده ی آن نیرو خدا نیست بلکه جامعه است در لباس مبدل، یعنی همان جامعه است که با نام و عنوان خدایی ! در ذهن مومنان حضور یافته است.«(4)
نقد دیدگاه دورکیم درباره ی منشا دین: با توجه به این موارد دیدگاه دورکیم در مورد منشا دین فاقد ارزش علمی است و چندان جدی وآگاهانه به نظر نمی رسد: 1- یک جامعه شناس نباید از این نکته غافل بوده باشد که در قبایل بدوی،افراد در برابر حاکمیت جامعه، حکم سلول هایی را دارند که هیچ گونه اختیار واراده ای از خود ندارند، بر خلاف اکثریت جوامع متمدن ومترقی که تفرد واستقلال افراد در آنها زیادتر است و افراد هرگز چنان نیروی قاهر و تخلف ناپذیری رااز جامعه درک نمی کنند پس حکم دورکیم براساس یک استقرای، کاملا ناقص است و هیچ گونه ارزش علمی ندارد. 2- یک جامعه شناس نباید ازاین نکته هم غافل بوده باشد که اعتقاد به وجود خدا در آن حد کم اهمیتی نیست که مشتی از قبایل بدوی استرالیا در نتیجه ی درک یک نیروی تخلف ناپذیر،به خدا اعتقاد پیدا کرده باشند.