مقدمه و طرح بحث
1. «دین پژوهی در پرتو قرآن» سلسله مباحثی است که به مطالعه، بحث و تحقیق درباره مهمترین مفاهیم و تعالیم دینی در پرتو نخستین منبع اسلام یعنی قرآن کریم میپردازد و می‌‌کوشد از منظر “درون دینی” به اهم پرسشهای جدید درباره دین پاسخ دهد و سیمای ایجابی و اثباتی از اندیشه اسلامی در این زمانه ارائه دهد. مخاطب اصلی این مباحث دینداران هستند و هدف از آن تعمیق و ارتقای معرفت دینی است.
2. در دین پژوهی، از «دین» سه مراد می‌توان داشت: مراد اول دین در متون اصلی آن یعنی کتاب خدا و سنت پیامبر است. مراد دوم: فهم عالمان دین و مفسران تعالیم دینی و عرف دین‌شناسان است و مراد سوم: دین در سنت و سیره عملی دینداران میباشد. واضح است که زندگی دینداران منبع مطمئنی برای ارزیابی دین نیست، هر چند غفلت از این زاویه جامعه شناختی نیز پذیرفته نیست. فهم عالمان دین نیز رنگ و بوی مقتضیات زمانه آنها دارد و به هر حال امری بشری و تاریخی است. مراجعه به سطح اول در این زمانه نیز به هر حال تفسیری دیگر از متن دین است و در زمره دین در مراد دوم آن قرار می‌گیرد. آنچه از “دین‌پژوهی در پرتو قرآن” اراده کرده‌ایم. پژوهشی در چارچوب مسایل این زمان و درگیر کردن آیات قرآن کریم با مباحث زندگی امروز است.
3. تعالیم قرآنی همانند دیگر گزاره‌های دینی از سه ویژگی برخوردار است: اول سازگاری درونی. نمی‌توان به یک مجموعه ناسازگار ایمان داشت. دوم عادلانه بودن. نمی‌توان گزاره‌ای را ظالمانه و غیر عادلانه دانست و در عین حال آن را دینی شمرد. سوم برخلاف عقل نباشد. واضح است که فوق عقل بودن بامنافی عقل بودن متفاوت است. معیارهای این سه ویژگی در طول زمان چه بسا دچار تحول و تغییر گردد. برای قبول و باور هر گزاره دینی در این زمان چاره‌ای جز جریان این سه ضابطه مطابق فهم و درک همین زمان نداریم. هر گزاره دینی امروز نیز می‌باید در نظر دیندار عادلانه، عقلایی و سازگار با مجموعه تعالیم دینی باشد. در غیر این صورت گزاره فاقد چنین ضوابطی، گزاره فرازمانی دینی محسوب نمیشود بلکه از تعالیم زمانمند و موقت دینی به حساب میآید که دوران اعتبار آن به سر رسیده است. تفکیک گزاره‌های فرازمانی از گزاره‌های زمانمند و مناسب با مقتضیات زمان و مکان نزول از لوازم دین‌پژوهی پویا و زنده است. مگر ممکن است دینی از حل مسایل خاص عصر نزول غفلت کرده باشد؟! در «دین پژوهی در پرتو قرآن» متکای بحث گزاره‌های فرازمانی دینی است که در قرآن بیش از سنت یافت میشود. چنین گزاره‌هایی ذاتیات دین را تشکیل می‌دهند. یعنی اموری که دین بدون آنها دین نمیشود. معنای این سخن آن است که در این مجموعه عرضیات نیز یافت میشود که نبود آنها در بعضی زمانها خللی به اصل دین نمی‌زند و تفکیک بین ذاتیات و عرضیات دین همانند تفکیک بین گزاره‌های فرازمانی و زمان بند دینی کاری دشوار و حساس و در عین حال لازم و ضروری است و بدون چنین تفکیکی کار سترگ دین پژوهی به سامان نمی‌‌رسد.
4. در نخستین دوره سلسله مباحث «دین پژوهی در پرتو قرآن» ایمان دینی مورد مطالعه قرار گرفت و اینک همزمان با عید سعید مبعث که جشن تولد اسلام است دومین دوره این مباحث را حول محور «پیامبری» آغاز می‌کنیم. پیامبری نیز همانند ایمان از ذاتیات دین است و سؤالات فراوان مرتبط با آن باعث تقدم مطالعه آن نسبت به دیگر مفاهیم بنیادی دین شده است. پیامبری یا نبوت پس از توحید و معاد مهمترین اصل اعتقادی اسلام و دیگر ادیان الهی و از اهم مباحث قرآنی میباشد.
5. بحث نبوت یا پیامبری در چند علم قابل پیگیری است. علم کلام یا الهیات بیشترین بحث را از این اصل اعتقادی ارائه کرده است. در علم کلام نبوت عامه و نبوت به نبوت خاصه تقسیم شده است. نبوت عامه متکفل مباحث عام پیامبری بدون اختصاص به پیامبر دین خاص است و در نبوت خاصه مباحث مرتبط با پیامبر اسلام مورد تحقیق و مطالعه قرار می‌گیرد. مسأله نبوت در تفسیر موضوعی قرآن کریم (و به شکل پراکنده در تفسیر ترتیبی قرآن کریم نیز)، کتب روایی و شرح احادیث به صورت نقلی مورد بحث واقع شده است. در کتب تاریخ پدیده نبوت از زاویه خاص تاریخی مطالعه شده است. عرفان نیز از منظر ویژه خود از پیامبری سخن گفته است. اخیرآً نیز در فلسفه دین برخی مباحث مرتبط با پیامبری مطرح شده است.
6. در بحث سنتی از نبوت مسایل ذیل به عنوان سؤالات اصلی نبوت مورد مطالعه قرار گرفته است:
یک: ضرورت دین و وجه نیاز به انبیاء. دو: نحوه ارتباط پیامبر با خداوند یا مسأله وحی. سه: دلیل و نشانه پیامبری یا مسأله معجزه. چهار: مهمترین صفت پیامبران و یا مسأله عصمت. پنج: مهمترین ویژگی پیامبر اسلام یا مسأله خاتمیت و بالاخره ششم: صفات معجزه پیامبر خاتم یعنی قرآن ومسأله تحدی.
بسیاری از این مسایل هنوز به قوت خود باقی‌اند، هر چند برخی راه‌حلهای پیشین قابل تأمل و تجدید نظر است. اما در این حوزه مسایل تازه‌ای نیز مطرح است. از جمله: آیا وحی و متن کتاب همان تجربه نبوی پیامبر است؟ آیا پیامبر تابع وحی است یا وحی تابع پیامبر؟ آیا سیاست و زمامداری یا بطور کلی تدبیر دنیا و سامان جامعه از لوازم و ذاتیات پیامبری است؟ تعالیم پیامبر با مقتضیات زمانی و مکانی عصر نزول چه نسبتی دارد؟ پیامبری و دین با عقل و علم چه نسبتی دارد؟ تبعیت و پیروی از پیامبر یعنی چه و دیندار مسلمان کیست؟ تفاوت پیامبران در چیست و راز تنوع ادیان کدام است؟ اقامه دین یعنی چه؟ در این سلسله مباحث می‌‌کوشیم پاسخ قرآن کریم را به پرسشهای فوق استخراج نماییم. به نظر می‌رسد تلقی از پیامبری در شکل دادن به زندگی دیندار درهر عصر نهایت تأثیر را دارد، چرا که روش و منش پیامبر برای هر دیندار الگوی مطلوب واسوه محبوب است و نهایت دینداری وصول به چنان شرایطی است. لذا واضح است که ارائه تصویری صحیح از پیامبری از مهمترین راهکارهای اصلاح اندیشه و عمل دینی خواهد بود.
7. در بحث پیامبری پنج رکن به چشم می‌‌خورد؛ اول: فرستنده پیام یعنی خداوند. دوم: مخاطب پیام یعنی انسان. سوم: پیام‌آور یعنی انبیا و رسولان. چهارم: متن پیام یعنی دین. پنجم: هدف از پیام یعنی هدایت انسان و سعادت او. دراین بحث از رکن اول یعنی خداوند کمتر سخن به میان میآید چرا که به دلیل اهمیت وافر آن در بحثی مستقل به مطالعه مهمترین رکن دین یعنی خداوند خواهیم پرداخت (ان شاءالله). بحث از رکن دوم یعنی انسان نیز به مبحث مستقلی تحت عنوان انسان‌شناسی دینی موکول است. در این مجال از سه رکن باقیمانده سخن خواهیم گفت.
8. قرآن از دو واژه در معنای پیامبری استفاده کرده است: نبوت و رسالت.
نبوت مشتق از نبأ است یعنی خبر. اما نه هر خبری، خبری مهم و دارای فواید فراوان که از علم یا اطمینان حاصل شود. بر این اساس نبوت، سفارت بین خداوند و بندگان صاحب عقل او جهت اصلاح معاد و معاش است. نبی گزارشگر اخبار الهی است. اخباری که به مخاطبان آرامش می‌دهد. نبی بر وزن فعیل به معنای فاعل (خبر دهنده) یا به معنای مفعول (خبرداده شده) است (رجوع کنید به مفردات راغب).
رسالت از ماده رسل به معنای رها و غیر مقید مشتق است. رسالت یعنی پیامبری. رسول بر وزن فعول یعنی فرستاده و پیامبر. مرسل (اسم مفعول از ارسال) نیز به معنای فرستاده شده به پیامبر اطلاق میشود. بنابراین قرآن از سه واژه نبی، رسول و مرسل به معنای پیامبر استفاده می‌کند که جمع آنها انبیاء و نبیین، رسل و مرسلین است. به نمونه‌ای از استعمالات قرآنی واژه‌‌های فوق الذکر در دنبال اشاره می‌کنیم:
- کان الناس امه واحده. فبعث النبیین مبشرین و منذرین و انزل معهم الکتاب بالحق. لیحکم بین الناس فیما اختلفوا فیه…