معقل بر وزن محفل به معنای برج بلند، دژ مستحکم، بنای ستبر، میل سر به فلک کشیده و کلمه ایست عربی. در مواردی، معقل از«گره زدن زانوی شتر» نیز آمده است. تشابه این گره زانوی شتر از پیچش گره از«خانه های شطرنج مربع» و «مربع مستطیل» گلچین و گره و خط معقلی را در کاشیکاری سبب این اسم شده و نامگذاری گردیده است. به طوری که در پیشگفتار گفته شد، کتاب گره معقلی، مکمل کتاب گلچین معقلی از مجموعه سه جلدی کاشیکاری ایران می باشد.
در این اثر، طرح های بسیار متنوع و دلنشینی از خانه های شطرنج حاصل می گردد. با پخ شدن قسمتی از اضلاع در قطعات کاشی و یا نقش،«گره معقلی» از گلچین معقلی تفکیک شده و طرحی از حالت گلچین و از پیچش های موزون، ترکیب گره هندسی که از خانه های شطرنج نیز حاصل می گردد، در شکلی زیبا و جدا از روش«خطی گره کشی» که فاقد خطوط مستقیم بوده پدید می آید که به واقع در نوع خود بی نظیر است.
روند تاریخی هنر معقلی سازی در آثار ایران
هنر معقلی سازی، ریشه در آثار قبل از اسلام داشته تا جایی که کاشی نگاره های به دست آمده از دوران هخامنشی، حکایت از هنر کاشی گری و کاشی پزی پیش رفته ای روی قطعات نره به ابعاد حدوداً 7*15 و عمقی حدود 6 تا 7 سانتی متر دارد.
در واقع زیباترین نقش از صورت نگاره و پیکر نگاره روی قطعات کاشی نره با لعابدهی الوان، کاشی بسیار اصولی و ممزوج در سطح نره با پخت مرغوب را پدید می آورد که ارزش های بسیار والایی از هنر سفالگری و نگارگری را به جهان ارزانی داشته است. به طوری که بعد از گذشت 2500 سال، شاهد زیباترین تکنیک این هنر از پیکر نگاره های سربازان جاویدان و شیرمردان بالدار روی کاشی های نره شکل گرفته هستیم که از شوش به دست آمده و در«موزه لوور» نگه داری می شود. در ضمن پیکر نگاره سرباز جاویدان منفرد و تیره رنگ و نگاره هایی از گل های رزاس آن زمان که دارای فلسفه های عمیق می باشد، در موزه ملی ایران نگه داری می گردد
روند هنر نمودی از معقلی سازی در دوره ساسانی
در دوره ساسانی کاخ بیشابور در نزدیکی کازرون بنا گردید. در کف ایوان این کاخ، زیباترین هنر از نقوش صورت و پیکر مردان و زنان ایران زمین در نهایت استادی تمام با به کار گیری سایه و روشن ها( چون صورت نگاره و پیکر نگاره هایی از آمیز کاشی الوان سرامیک گونه ای با ابعاد حدود 5 تا 9 میلیمتر به شکل مربع مستطیل نامتساوی) و با به کار بردن لعاب های بسیار مرغوب و پخت اصولی، هنر بسیار بدیعی از نوع نمود معقلی سازی برای صورت سازی و پیکر سازی به وجود آورده که این هنر را می توان سر آمد هنرهای دوران باستان دانست. نمونه هایی چند از این هنر معقلی متکامل از دوره باستان و از زمان ساسانی از کف ایوان کاخ یاد شده، در موزه ملی ایران نگه داری می شود.
قابل ذکر است که اثر این نوع نمود معقلی سازی از صورت گری و پیکر سازی، که دقیقاً حالت تابلوی مجسم را ایفا می کرده، در آثار سرامیک صورت و پیکر نگاره های اروپا که قرن ها بعد ساخته شده، تاثیر فراوان داشته است. نمونه های جدیدتر این روند هنر را می توان در داخل بنای یرباز گمنام در برلین شرقی سابق که پس از جنگ جهانی دوم ساخته شده بررسی کرد که اصالت این هنر، به دوران ساسانی ایران بر می گردد
هنر معقلی سازی بعد از اسلام
در دوران ساسانی، گرایش هنر، در جهت ظروف زرین و سیمین همراه با حکاکی و نقش دهی، و در مواردی مجسمه سازی در آنها بوده، اما در قرون اولیه دوره های اسلامی، هنر معقلی سازی بر پیکره بناهای ایران از نقوشی اصطلاحاً گره پیلی بوده است. متأسفانه بسیاری از آثار فوق العاده ارزشمند دوره امپراطوری سلجوقی توسط مغول ویرانگر تخریب شده است. باید گفت از تدابیر و همت بلند خواجه نظام الملک طوسی ایران در این دوران به شکوفایی اقتصادی، سیاسی، نظامی، فرهنگی و خصوصاً شهرسازی و در مجموع معماری رسیده و از یادگارهای باقی مانده، آثار بی همتای میل مناره ها و برج مقبره های متعدد است که در گوشه و کنار ایران به جا مانده است. در این میل مناره ها و برج مقبره ها، حرکات نقوش معقلی از بکارگیری قطعات آجر بدون لعاب بوده که نمای نقش دار با اسکلت بنا، تواماً با پیوند و اتصال چیده می شده است. در این آثار، انواع نقوش گره هندسی آجری(که اصول آن از جدول بندی خانه های شطرنج به دست می آید)، همچنین انواع خطوط کوفی و پاره ای از هنرهای معماری چون قطار بندی و مواردی چون فیل پوش سازی و پتکین و پتکانه سازی های ساده نیز در گوشه سازی های زیر پوشش گنبد خانه ها حاکم بوده که در عناصر یاد شده، نقوش آجری معقلی از«گلچین» و «گره معقلی» نیز در آنها استفاده شده است. از میان میل های یاد شده، می توان به میل منار دامغان، میل بسیار با ارزش مسجد علی در اصفهان، برج مقبره علی آباد کشمار در کاشمر، برج مقبره مهماندوست دامغان و بسیاری دیگر اشاره کرد
هنر معقلی سازی دوره ایلخانی
هنر کاشی پزی در دوره سلجوقی رشد کرده و در دوره ایلخانی شکوفایی هنر معقلی سازی از کاشی نره در رنگ هایی چون سفید، فیروزه ای و لاجوردی در زمینه آجری سبب تحول نماسازی بناهای عمومی شد و هنر نمایی های چشم گیری از این هنر قد علم کرده و سبب تحول آثار معماری در قسمت های خارجی شد و این هنر مقابله بسیار قابل توجهی در برابر هنرنمایی گچبری های موجود در قسمت های داخلی آثار به خصوص در محراب سازی مساجد، جایگاهی در نمودهای خارجی بناها، به خصوص بقاع و مساجد پیدا کرده، تا جایی که شاهد زیباترین نقش«گلچین معقلی و گره معقلی» در قطارسازی ناحیه خارجی بنای گنبد سلطانیه و سردر مسجد اشترجان اصفهان و در گوشه سازی های زیر گنبد مسجد کبیر یزد با نقوش یاد شده و بسیاری دیگر از آثار آن دوره می باشیم
هنر نقوش معقلی در کاشیکاری در دوره تیموری
تیمور به معنی آهن، مردی که دارای دو شخصیت بود و به هر جا می رسید که مقاومتی بود می کشت و آثار معماری را خراب می کرد. ولی شخصیت دوم تیمور پس از آرامش در محیط فتح شده به هنرمندان توجه می کرد و هنر را به خصوص معماری را بسیار دوست می داشت و علاقه فراوانی در ساخت آثار مجدد از خود نشان می داد. به همین دلیل به معماران، بنایان، کاشی پزان و کاشیکاران و دست اندرکاران بناهای عمرانی بسیار توجه می داشت. در این زمان معماری از جهات گوناگون رشد فراوان کرد. هنر کاشیکاری چون نقوش(گلچین معقلی و گره معقلی) و به خصوص خط معقلی و بنایی در آثار توران و ایران جایگاهی بس وسیع پیدا کرد. از ذوق هنرمندان معمار و کاشیکار ایران نقوش بسیار متعددی از انواع معقلی سازی ها خصوصاً در زمینه ی به تکامل رسیدن پخت و تهیه کاشی های نرۀ الوان به رنگ های سفید، زرد، تغاری، فیروزه ای، لاجوردی و مشکی، به واقع دنیاها ارزش در هنر معقلی سازی در آثار، عناصر و جزییات آنها به وجود آمد که از این میان می توان به نقوش گلچین معقلی و گره معقلی در بنا و گنبد فتیله پیچ تمام معقلی نمای مقبره تیمور در سمرقند، اثر بسیار ارزشمند استاد محمد اصفهانی و معقلی سازی های بسیار شگرف و متحول در مدرسه غیاثیه خر گرد در ناحیه خواف از استان خراسان(مرز ایران و افغانستان)، به خصوص از انواع نقوش معقلی در بزرگ موزه معماری اسلامی جهان، مسجد بی همتای جامع گوهر شاد اثر زنده یادان بسیار هنرمند قوام الدین و غیاث الدین دو بردار شیرازی، هنرهای بدیع در دو آثار یاد شده و هم چنین در سایر آثار ایران دوره تیموریان خلق شد