بسم الله الرحمن الرحیم
در میان اقوام و ملل مختلف ، رسم است که کار های مهم و با ارزش را به نام بزرگی از بزرگان خویش که مورد احترام و علاقه آنهاست، آغاز می کنند تا آن کار میمون و مبارک گردد و به انجام نیک رسد. مشرکان به نام بت ها و طاغوت ها، و مومنان با نام خدا و به دست اولیای خدا، کار را آغاز می کنند. چنان که در جنگ خندق، نخستین کلنگ را رسول خدا بر زمین زد.
(بسم الله الرحمن الرحیم) سر آغاز کتاب الهی است.(بسم الله) نه تنها در ابتدای قرآن، بلکه در آغاز تمام کتاب های آسمانی بوده است و در سر لوحه کار و عمل همه انبیا قرار داشت.
هنگامی که کشتی نوح در میان امواج طوفان به راه افتاد، نوح به یاران خود گفت: سوار شوید که (بسم الله مجریها و مرسیها) حرکت و توقف این کشتی با نام خداست.
سلیمان (ع) نیز چون ملکه سبا را به ایمان فراخواند، دعوتنامه خود را با جمله (بسم الله الرحمن الرحیم) آغاز کرد.
* امیر مومنان، علی (ع) فرمود:«بسم الله»، مایه برکت کارها و ترک آن موجب نافرمانی است.
همچنین آن حضرت به شخصی که :«بسم الله» را می نوشت، فرمود:«جودها؛ آن را نیکو بنویس». در حدیثی دیگر ازآمده است: «بسم الله» را فراموش نکن، حتی در نوشتن یک بیت شعر.
* بر زبان آوردن نام خدا در آغاز هر کاری سفارش شده است؛ در خوردن و خوابیدن و نوشتن، سوار شدن بر مرکب و مسافرت، و بسیاری کارهای دیگر. حتی اگر حیوانی بدون نام خدا ذبح شود، مصرف گوشت آن حرام است و این رمز آن است که خوراک انسان موحد نیز باید جهن الاهی داشته باشد.
* (بسم الله) نشان فرد مسلمان است که باید همه کارهای او رنگ الاهی داشته باشد؛ چنان چه محصولات و کالاهای ساخت یک کارخانه، همگی نشان و علامت آن کارخانه را دارد؛ خواه کوچک باشد یا بزرگ. نیز پرچم هر کشوری بر فراز ادارات و مدارس و پادگان های آن کشور افراشته است؛ هم بر فراز کشتی های آن کشور در دریاها، و هم بر روی میز اداری کارمندان.
* امام رضا (ع) فرمود: «بسم الله» یعنی نشان بندگی خدا را بر خود می نهم.
سیمای بسم الله
(بسم الله) نشانگر رنگ و صیغه الهی و بیانگر جهت گیری توحیدی ماست.
(بسم الله) رمز توحید است. ذکر نام دیگران به جای نام خدا رمز کفر، و قرین کردن نام خدا با نام دیگران، نشانه شرک است. نه در کنار نام خدا و نه به جای نام او، نام دیگری را نبریم.
(بسم الله) رمز بقا و دوام است؛ زیرا هر چه رنگ خدایی نداشته باشد، فانی است.
(بسم الله) رمز عشق به خدا و توکل به اوست. به کسی که رحمن و رحیم است عشق می ورزیم و کارمان را با توکل به او آغاز می کنیم، که بردن نام سبب جلب رحمت است.
(بسم الله) رمز اظهار نیاز به درگاه الهی است.
(بسم الله) نخستین گام در مسیر بندگی و عبودیت است.
(بسم الله) مایه فرار شیطان است. کسی که به خدا تمسک می جوید، شیطان در او کارگر نمی افتد.
(بسم الله) عامل بیمه شدن کارها است.
«بسم الله» ذکر خداست، یعنی خدایا من تو را فراموش نکرده ام.
«بسم الله» بیانگر انگیزه ماست، یعنی خدایا هدفم تو هستی نه مردم، نه جلوه ها و نه هوس ها.
«بسم الله» کلامی است که سخن خدا با مردم و سخن مردم با خدا، با آن آغاز می شود.
آغاز کتاب با نام خدا، یعنی هدایت تنها با استعانت از او محقق می شود: «بسم الله»؛
رحمت الهی همچون ذات او ابدی و همیشگی است:(الله الرحمن الرحیم)؛
بیان رحمت الهی در قالب های «رحمان» و «رحیم»، نشان از رحمت گسترده الاهی در دنیا و آخرت دارد: (الرحمن الرحیم)؛
رحمان و رحیم در آغاز کتاب، نشان این است که قرآن جلوه ای از رحمت الاهی است:(الرحمن الرحیم).
میان همه مردم جهان رسم است که هر کار مهم و پرارزشی را به نام بزرگی از بزرگان آغاز می کنند، یعنی آن کار را با آن شخصیت موردنظر از آغاز ارطتباط می دهند ولی آیا بهنر نیست که برای پاینده بودن یک برنامه و جاوید ماندن یک تشکیلات، آن را به موجود پایدار و جاویدانی ارتباط دهیم که فنا در ذات او راه ندارد، از میان تمام موجودات آنکه ازلی و ابدی است تنها ذات پاک خداست و به همین دلیل باید همه چیز و هر کار را با نام او آغاز کرد و از او استمداد نمود لذا در نخستین آیه قرآن می گوئیم (( بنام خداوند بخشنده بخشایشگر)) (بسم الله الرحمن الرحیم).
و در حدیث معروفی از پیامبر (ص) می خوانیم: کل امر ذی بال لم یذکر فیه اسم الله فهو ابتر: (( هر کار مهمی که بدون نام خدا شروع شود بی فرجام است)).
و نیز امام باقر (ع) می فرماید: ((سزاواد است که هنگامی که کاری را شروع می کنیم، چه بزرگ باشد چه کوچک، بسم الله بگوئیم تا پربرکت و میمون باشد)). کوتاه سخن اینکه پایداری و بقا عمل بسته به ارتباطی است که با خدا دارد به همین مناسبت خدا به پیامبر (ص) دستور می دهد که در آغاز شروع تبلیغ اسلام این وظیفه خطیر را با نام خدا شروع کند: اقر باسم ربک (سوره علق آیه 1) و می بینیم حضرت نوح در آن طوفان سخت و عجیب هنگام سوار شدن بر کشتی برای پیروزی بر مشکلات به یاران خود دستور می دهد که در هنگام حرکت و در موقع توقف کشتی ((بسم الله)) بگویند (سوره هود آیه 41 و 48).
و آنها نیز این سفر را سرانجام با موفقیت و پیروزی پشت سر گذاشتند. و نیز سلیمان در نامه ای که به ملکه سبا می نویسد سرآغاز آن را ((بسم الله)) قرار می دهد (سوره نحل). روی همین اصل تمام سوره های قرآن- با بسم الله آغاز می شود تا هدف اصلی از آغاز تا انجام با موفقیت و پیروزی و بدون شکست انجام شود و تنها سوره توبه است که بسم الله در آغاز آن نمی بینیم چرا که سوره توبه با اعلان جنگ به جنایتکاران مکه وپیمان شکنان مکه آغاز شده، و اعلان جنگ با توصیف خداوند به (( رحمان و رحیم)) سازگار نیست.
آیا ((بسم الله)) جز سوره است؟
در میان دانشمندان و علما شیعه اختلافی نیست که ((بسم الله)) جز سوره حمد و همه سوره های قرآن است، اصولا ثبت ((بسم الله)) در آغاز همه سوره ها، خود گواه زنده این امر است، زیرا می دانیم در متن قرآن چیزی اضافه نوشته نشده است، و ذکر ((بسم الله)) در آغاز سوره ها از زمان پیامبر (ص) تا کنون معمول بوده است به عنوان سیره مسلمین همواره بر این بوده که هنگام تلاوت قرآن ((بسم الله)) را در آغاز هر سوره ای می خوانند، و متواترا نیز ثابت شده که پیامبر (ص) آن را تلاوت می فرمود، چگونه ممکن است چیزی جز قرآن نباشد و ((بسم الله)) و مسلمانان همواره آن را ضمن قرآن بخوانند و بر آن مداومت کنند. به هر حال مساله آنقدر روشن است که می گویند: یک روز معاویه در دوران حکومتش در نماز جماعت ((بسم الله)) را نگفت، بعد از نماز جمعی از مهاجران و انصار فریاد زدند اسرقت ام نیست؟ ((آیا بسم الله را دزدیدی یا فراموش کردی).
الله جامعترین نام خداست.
زیرا بررسی نام های خدا که در قرآن مجید و یا سایر منابع اسلامی آمده نشان می دهد که هر کدام از آن یک بخش خاص از صفات خدا را منعکس می سازد، تنها نامی که جامع صفات جلال و جمال است همان ((الله)) می باشد به همین دلیل اسما دیگر خداوند غالبا به عنوان صفت برای کلمه ((الله)) گفته می شود به عنوان نمونه: ((غفور)) و ((رحیم)) که به جنبه آمرزش خداوند اشاره می کند (فان الله غفور رحیم)- سوره بقره آیه 266.
((سمیع)) اشاره به آگاهی او از مسموعات، و ((علیم)) اشاره به آگاهی او از همه چیز است (فان الله سمیع علیم)
و در یک آیه بسیاری از این اسما، وصف ((الله)) قرار می گیرند هو الله الذی لااله الا هو الملک القدوس السلام المومن المهیمن العزیز الجبار المتکبر: ((اوست الله که معبودی جز وی نیست، اوست حاکم مطلق، منزه از ناپاکیها، از هر گونه ظلم و بیدادگری، ایمنی بخش، نگاهبان همه چیز، توانا و شکست ناپذیر، قاهر بر همه موجودات و با عظمت)).
یکی از شواهد جامعیت این نام آن است که ابراز ایمان و توصیه تنها با جمله لااله الاالله می توان کرد.
رحمت عام و خاص خدا:
مشهور در میان گروهی از مفسران این است که صفت ((رحمان)) اشاره به رحمت عام خداست که شامل دوست و دشمن، مومن وکافر و نیکوکار و بدکار می باشد، زیرا ((باران رحمت بی حسابش همه را رسیده، و خوان نعمت بی دریغش همه جا کشیده)).
ولی ((رحیم)) اشاره به رحمت خاص خداوند است که ئیژه بندگان مطیع و صالح و فرمانبردار است و تنها چیزی که ممکن است اشاره به این مطلب باشد آن است که رحمن در همه جا در قرآن به صورت مطلق آمده که نشانه عمومیت آن است، در حالی که ((رحیم)) گاهی به صورت مفید ذکر شده که دلیل بر خصوصیت آن است مانند (و کان بالمومنین رحیما) ((خداوند نسبت به مومنان رحیم است)) (احزاب:43).
در روایتی از امام صادق (ع) نیز می خوانیم: ((خداوند معبود همه چیز است، نسبت به تمام مخلوقاتش رحمان، و نسبت به خصوص مومنان رحیم است)).
چرا صفات دیگر خدا در بسم الله نیامده است؟
و تنها روی صفت ((رحمانیت و حیمیت)) او تکیه می شود اما با توجه به یک نکته، پاسخ این سوال روشن می شود و آن اینکه در آغاز هر کار لازم است از صفتی استمداد کنیم که آثارش بر سراسر جهان پرتوافکن است، همه موجودات را فرا گرفته و گرفتاران را در لحظات بحرانی نجات بخشیده است.بهتر است این حقیقت را از زبان قرآن بشنوید آنجا که می گوید: و رحمتی وسعت کل شی (( رحمت من همه چیز را فرا گرفته است))
از سوی دیگر می بینیم پیامبران برای نجات خود از چنگال حوادث سخت و دشمنان خطرناک دست به دامن رحمت خدا می زدند، در مورد((هود)) و پیروانش می خوانیم: فانجیناه و الذین معه برحمه منا: ((هود و پیروانش را بوسیله رحمت خویش (از چنگال دشمنان) رهائی بخشیدیم)). پس اساس کار خداوند بر رحمت است و مجازات جنبه استثنایی دارد چنانکه در دعا می خوانیم: یا من سبقت رحمه غضبه ((ای خدائی که رحمتت بر غضبت پیشی گرفته است)) انسانها نیز باید در برنامه زندگی اساس و پایه کار را بر رحمت و محبت قرار دهند و توسل به خشونت را برای مواقع ضرورت بگذارند. بعد از ((بسم الله)) که آغازگر سوره بود، نخستین وظیفه بندگان آن است که به یاد مبد بزرگ عالم هستی و نعمت های بی پایانش بیفتد، همان نعمت های فراوانی که راهنمای ما در شناخت پروردگار و انگیزه مادر راه عبودیت است.