ذوب بودن سیاست در دین و جداناپذیرى این دو از همدیگر, در نبوت ها پیوسته سیر تکاملى داشته تا این که در کامل ترین نبوت ها, این سیر به اوج خود رسید. دین اسلام که وجه تمایز آن از دیگر ادیان اکمل بودن آن است , طبیعى است این کامل تر بودن , باید در همه امور و صحنه ها تجلى داشته باشد. از این رو توحید در اسلام , از توحید در دیگر ادیان کامل تر, و نیز مفهوم نبوت , پاک تر و منزه تر, و اصل امامت , مترقى تر و مفهوم معاد, روشن تر و دقیق تر مى باشد. همچنین شریعت اسلام , وسیع تر و عمیق تر و تجربه نبوى پیامبر اسلام ) آن پر بارتر و میدان آن وسیع تر و گسترده تر است .
طرح سیاسى اسلام جنبه اى که بیشتر از دیگر جنبه ها, مدنظر در این بحث مى باشد وسیع تر و از شمول بیشترى نسبت به دیگر ادیان برخوردار است و چنانچه بخواهیم آمارى از کتاب ها و تألیفاتى که در این زمینه نوشته شده است تهیه کنیم , یک کار کتابشناسى (ببوگرافى > گسترده مشتمل بر هزاران اسم و عنوان کتاب و مقاله خواهد شد وما در این جا درصد تشریح ابعاد برنامه سیاسى اسلام در زمینه حکومت و دولت و تغییر و تحول اجتماعى و انقلاب و یا درگیرى و مواجهه سیاسى نیستیم , و تنها مى خواهیم اشاره اى به این نکته داشته باشیم که خاتمیت به این معنا نیست که نبوت ها از وظایفى که پیش از این مد نظرشان بود, از این پس دیگر صرف نظر کرده ];ک ک نا و یا این که آن تأثیر و کارکردى را که داشته اند از دست دادند. بلکه خاتمیت یک مفهوم و معناى دیگر دارد که همان اکمل بودن است . خاتمیت یعنى این که خط انبیا با آمدن پیامبر اسلام به اوج خود رسید و دیگر پس از اسلام , بشریت نیاز به نبوت و دین جدید ندارد چرا که اسلام یک دین جاودانه است و این توانایى را دارد که پاسخ گوى تمام مقتضیات زمان و مکان تا روز قیامت باشد.
به بیان دیگر خداوند تنها یک دین بیشتر ندارد و آن اسلام است , و این سلسله ادیان و نبوت ها همگى به این دین انتساب دارند نه دین دیگر. از این رو شاید تعبیر از نبوت ها به ادیان دقیق نباشد. چرا که خداوند یک دین بیشتر ندارد و آن اسلام است و نقش رسالت ها و نبوت ها بیان درجات و مرتبه هاى متفاوت از آن دین واحد است . رسالت حضرت نوح (ع ) و انبیاى تابع آن براى بیان و تبلیغ رتبه اول از آن دین بوده , و رسالت و آیین ابراهیم و نبوت هاى تابع آن براى بیان مرتبه اى بالاتر آن بوده است و در مورد حضرت موسى و حضرت عیسى نیز امر بر همین منوال است . تا این که نوبت به حضرت محمد (ص ) رسید که پیام رسان آخرین و بالاترین رتبه آن دین واحد بود و رتبه اى بالاتر از آن وجود نداشته تا سبب پیدایش نبوت جدیدى شود. ین و سیاست در یک نگاهى مقایسه اى بین اسلام و نبوت هاى پیش از آن رسالت اسلام در رابطه با دین و سیاست نسبت به رسالت ها و نبوت هاى پیش از خود داراى ویژگى هاى منحصر به فردى است که آن را متمایزتر و برجسته تر کرده است .
شرح تمام این ویژگى ها از حوصله این نوشتار خارج است , لذا به بیان برخى از این ویژگى ها اکتفا مى کنیم : مطالب سیاسى و اجتماعى : در عمیق ترین لایه هاى تکالیف و فرایض عبادى و دینى , بیان شده است . بطور مثال متون ادعیه همواره بر فرم ها و قالب هاى جمعى تأکید دارد و فرم فردى را مهمل گذشته است . و نمازهاى یومیه در مراتب فضیلت با هم متفاوت است , و کمترین مرتبه نماز مربوط به نماز فرادا است , و حال آن که مرتبه بالاتر آن نماز جماعت در مسجد جامع است و نماز جمعه که از دو رکعت و دو خطبهء اجتماعى تشکیل شده و همراه با اسلحه اى است که امام جمعه بر آن تکیه مى زند و در سایه دولت شرعى اقامه مى شود. حج نیز یک فریضه دینى است که همزمان با بعد تعبد و تهجد به عمیق ترین و حساس ترین مسایل مربوط به اجتماع و سیاست مى پردازد و حتى در مورد روزه نیز مى توان گفت که خداوند متعال آن را یک پدیده اجتماعى قرار داده که همه افراد امت اسلامى را شامل مى شود.
نماز عید مظهر وحدت امت اسلام , اقتدار, پیروزى و عزت آن است و چنانچه مرورى دقیق بر قرآن کریم داشته باشیم , مى توانیم به ده ها مورد از این قبیل برخورد کنیم . به طور مثال آن جایى که خداوند متعال مى فرماید: <الذین ان مکناهم فى الارض أقاموا الصلاه و آتوا الزکاه و امروا بالمعروف و نهوا عن المنکر...> <آنان کسانى هستند که اگر آن ها را در زمین مکنت و قدرت دهیم نماز را اقامه کنند و زکات را بجا آورند و امر به معروف و نهى از منکر نمایند>.
بنابراین نماز عمق و محتواى درونى نظام اسلامى را تشکیل مى دهد و هرگاه خداوند متعال این فرصت را به مومنان بدهد که این نظام را تشکیل دهند, مومنان به ترسیخ و تأکید و عمق بخشیدن به این محتوا در جامعه اسلامى خواهند پرداخت و حال آن که شما با چنین نگرشى پیرامون فرائض دینى در هیچ یک از ادیان گذشته برخورد نمى کنید.
ربط دادن مسایل ایمانى با مسایل اجتماعى : بارزترین شاهد بر این مدعا ربط دادن مکرر قرآن کریم بین ایمان و عمل صالح در پیش از پنجاه مورد مى باشد و این دلالت دارد بر این که اسلام یک طرح و یک نظام اجتماعى است و حتى نماز که انتظار مى رود فردى باشد در اسلام یک عنصر اجتماعى است چرا که نماز: <تنهى عن الفحشاء و المنکر>.
نظام سیاسى : همچنین اسلام با داشتن یک نظام سیاسى روشن و گسترده و متکامل از دیگر ادیان سماوى ممتاز شناخته شده است . نظام سیاسى اسلام با دیگر برنامه ها, نظام ها و عقاید آن , همگونى و انسجام کامل دارد. درگیرى شدید در امامت و خلافت که تاریخ اسلام شاهد آن بوده , در واقع از جهت عدم شفافیت نظام سیاسى اسلام نیست بلکه علت آن انحراف از اسلام , هواپرستى و تعصب قبیله اى و قومى بوده که مانع شده است تا تعداد];ّّنا زیادى از صحابه رسول خدا از اعتراف کردن به حقانیت حضرت على (ع ) و تسلیم در برابر فرمان رسول خدا امتناع کنند و افزون بر این , تعصبات قبیله اى آن ها را وا داشت که هر کدام آب را به آسیاب خود بریزند, تا جایى که نزدیک بود امت از دین پیامبر ارتداد پیدا کند وگرنه منابع تاریخى و روایى مسلمین همگى بر این مسأله اتفاق نظر دارند که پیامبر اسلام در جاهاى متعدد بر خلافت حضرت على (ع ) و این که ایشان امام مسلمین بعد از پیامبر است تصریح فرمودند.
تجربه سیاسى کامل پیامبر اسلام : تجربه سیاسى پیامبر اسلام بسیار پر بار و شامل مراحل گوناگونى بود. درگیرى و انقلاب , سپس حکومت و تجربه دولت دارى , پس از آن آغاز فتوحات و توسعه قلمرو سرزمین اسلامى و مطرح شدن اسلام در سطح جهانى , سرفصل هاى اصلى تجربهء سیاسى پیامبر اسلام (ص ) بود که هر کدام مى تواند در بیان سیرهء سیاسى پیامبر و رابطهء این سیره با سیاست و حکومت , بسیار راهگشا و تعیین کنده باشد در سطور ذیل چند موضوع و مفهوم سیاسى دیگر در این رابطه بطور مختصر توضیح داده مى شود.
بیین پاره اى از مفاهیم سیاسى در تجربهء سیاسى پیامبر اسلام قرآن کریم منصب حکومت را از شؤون پیامبر اکرم (ص ) مى داند
آیات متعدد قرآنى , بیانگر این مطلب است که مقام و منصب حکومت , یکى از شؤون پیامبر گرامى اسلام (ع ) بوده است که به برخى از آن ها, اشاره مى کنیم :
1 <انا انزلنا الیک الکتاب بالحق لتحکم بین الناس بما اراک الله ولا تکن للخائنین خصیماً> <ما کتاب را به حق بر تو فرو فرستادیم , تا بین مردم براساس آن چه خداوند به تو آموخته است حکم برانى ; پس مدافع خیانت کاران مباش >.
2 <یا ایها الذین آمنوا اطیعوا الله و اطیعوا الرسول و اولى الامر منکم فان تنازعتم فى شىء فردوه الى الله و الرسول ان کنتم تؤمنون بالله و الیوم الاخر ذلک خیر و احسن تاویلاً> .
<هان , اى مؤمنان ! از خدا, پیامبر و اولى الامر خود پیروى کنید; و چون در چیزى نزاع کردید, اگر به خدا و روز قیامت ایمان دارید, آن را به خدا و پیامبر ارجاع دهید; این کارى پسندیده است , و فرجام بهترى هم دارد>. 3 <فلا و ربک لا یؤمنون حتى یحکموک فیما شجر بینهم ثم لا یجدوا فى انفسهم حرجا مما قضیت و یسلِّمُوا تسلیماً>. <نه , سوگند به پروردگارت که آنان ایمان نمى آورند مگر این که در مشاجره هایى که بین آن هاست تو را داور قرار دهند; و در درون خود, نسبت به قضاوت تو در تنگنا نباشند, و تسلیم محض حکم تو شوند>. 4 <النبى اولى بالمؤمنین من انفسهم ...> .
<پیامبر نسبت به مؤمنان (در امور مربوط به زندگى شان ) از خود آن ها, سزاوارتر است >. از آیات یاد شده و نظایر آن به دست مى آید, که مسأله ى حکومت و تصدى امور جامعه , یکى از شؤون نبوت و وظایف نبوت و وظایف پیامبران الهى است . همان گونه که ابلاغ پیام هاى الهى , تعلیم و تزکیه , دعوت به توحید, پند و اندرز, هدایت و ارشاد نیز از شؤون و اهداف دیگر نبوت است با این تفاوت که رسالت پیام رسانى و وعظ و اندرز, و امر به معروف و نهى از منکر بدون حمایت و پشتیبانى مردم نیز انجام پذیر است , به همین جهت است که این اهداف توسط همهء پیامبران و در هر شرایطى , تحقق مى یابد اما, وظیفهء حکومت , بدون حمایت و پشتیبانى مردمى انجام شدنى نیست از این روى , چه بسا برخى یا بسیارى از پیامبران , موفق به تشکیل حکومت دینى نشده اند; ولى این امر به تفکیک نبوت از حکومت و دین از سیاست , دلالت نمى کند. همانطور که دلیلى بر این که این گروه از پیامبران در جهت تأسیس حکومت , تلاشى نکرده اند نیز نیست . تجربهء بیعت به عنوان یک اصل مهم سیاسى و حکومتى در سیرهء پیامبر اسلام بیعت که از آن به صفقه هم تعبیر مى شود, در اصل عبارت است از دست به دست هم زدن پس از انجام معامله براى ایجاب بیع و یا براى مبایعت و اطاعت و این دست به دست هم زدن در مورد معامله ى کالا و اجناس , نشانه ى لزوم و وجوب معامله و بیع بوده است ,یعنى این معامله قابل فسخ نمى باشد و سیره و شیوه ى عرب چنین بود که وقتى چیزى را مى فروختند, به نشانه ى لزوم معامله دست به دست هم مى دادند. این عمل در مورد تعیین حاکم نیز توسعه پیدا مى کند, و سیره و سنت اجتماعى چنین مى شود که مردم توسط];ّّنا بیعت کردن , حاکم مورد نظر خود را تعیین مى نمودند.
راغب اصفهانى در مفردات القرآن بیعت را چنین معنا مى کند:
<و بایع السلطان اذا تضمن بذل الطاعه له بما رضخ له و یقال : لذلک : بیعه و مبایعه >. فلانى با سلطان بیعت کرد, وقتى گفته مى شود که بیعتش متضمن بذل اطاعت باشد, البته اطاعت بقدر مقدور و به این عمل بیعت و مبایعه گفته مى شود .
در معناى بیع , بیعت و مبایعه , نقل و انتقال وجود دارد, چون نتیجه ى نقل و انتقال که همان تصرف است , با دست انجام مى گیرد, به همین جهت دست به دست زدن هنگام بذل اطاعت را مبایعه و بیعت خوانند, و حقیقت آن این است که بیعت کننده , دست خود را به بیعت کننده مى بخشد, یعنى این دست مال تو است مى توانى به آن هرگونه تصرف نمایى , و من در برابر تو دست ندارم .