تحقیق مقاله نهضت هاى فکرى فرهنگى جهان اسلام

1- نهضت حروفیه  
نهضت حروفیه رستاخیزى علیه قالب پرستى و کلیشه هاى لفظى و ذهنى عقاید و باورهاى عامه بود. اسناد و منابع موجود درباره نهضت حروفیه توسط مخالفان نوشته شده و بنابراین پژوهش درباره عقاید و شعائر این نهضت با اشکال روبرو است . از شعائر منسوب به این نهضت چنین مى توان فهمید که نهضت حروفیه ، نهضتى افسانگرایانه با تعابیرى انسانى از اسلام بوده است . قالب پرستان و متعصبان در تحریف شعائر و عقاید این نهضت بسیار کوشیده اند و اتهامات شگفتى بر آن وارد کرده اند. اما با توجه به مقطع زمانى پیدایش این نهضت ، زمینه هاى سیاسى - اجتماعى و پایگاه مردمى آن را مى توان ترسیم کرد. اگر اشتباه نکنیم نهضت حروفیه جبهه اى از تصوف مردمى است که در قرن هفتم و هشتم هجرى که دوره حساسى در تاریخ ایران و اسلام بشمار مى رود، شکل گرفته است . آتشى که مغولان در پهنه وسیع از ایران و جهان اسلام برافروختند و در ادامه آن ایلخانان و بعد تیموریان دود غلیظ و کشنده اى از آن متصاعد ساختند، رسالت بس بزرگى بر دوش تصوف مردمى که پشتوانه عرفانى - فلسفى نسلها و پناهگاه عقیدتى توده ها محسوب مى شد، گذاشته بود.       
فضل الله استرآبادى مؤ سس این نهضت در سال 740 هجرى در استرآباد بزاد و از عارفان بنام و زاهدان مشهور عصر خود گردید. او پایگاه اجتماعى وسیعى در میان توده ها داشت . او پیشه ورى سخت کوش بود که در باور توده ها به حلال خوار مشهور گشت ؛ یعنى که از دسترنج خویش زندگى مى کرد و مردى باانصاف بود. گویند نمد مال یا کلاه مال  ؟   بوده است . او قبل از چهل سالگى در بلاد مختلفى اقامت گزید. از زادگاهش به حجاز رفت و پس از زیارت بیت الله در خوارزم اقامت گزید.         
اندکى بعد به اصفهان رفت و در آنجا شغل نمد مالى یا کلاه مالى برگزید و دوباره به تبریز شتافت و بار دیگر به اصفهان بازگشت . او خود را از سادات علوى معرفى مى کرد. گویند در سال 788 هجرى نهضت فکرى خود را آغاز کرد. کتاب جاویدان نامه را به او نسبت مى دهند که حاوى شعائر و تعابیر او از اسلام بوده است        .
مخالفان تاریخ مرگ او را در سال 796 هجرى نوشته اند.       
میرانشاه فرزند تیمور به فتواى فقهاء شریعت او را کشت و جسدش را در کوچه و بازار تبریز بگرداند تا عبرت خلق شود!! عقایدى را که به فضل الله استرآبادى نسبت داده اند، چنین است : عالم ، قدیم است و جهان در حرکت دائم ، کلیه تغییر و تحولات معلول حرکت است . پس از خداوند، انسان اصالت دارد. خوبى و بدى در خارج از وجود انسان قرار ندارد، بلکه در خود او است . این انسان است که آفریننده خوبى و بدى است . انسان بر دیگر موجودات به قوه ناطقه کلمه نیاز دارد و...         
نهضت حروفیه براى شکستن الفاظ جامد و بى روح ، تکیه بر ارزش ‍ عددى حروف الفبا داشت تا مخاطبان را به تاءمل و تفکر وادارد و این رمز مبارزه با خرافات و اوهام و الفاظى بود که قشریون مذهبى با آن سر خلق را به بند مى کشیدند. تیمور که مانند اسلاف خود با قدرت مذهبى  علماء و فقهاء مذاهب    در آمیخته بود، در قساوت و قتل عام و سرکوب مخالفان کوچک ترین تردیدى بخود راه نمى داد. اسلام پناهى او که به همت فقهاء و فتواى آنان به نفع او، سیطره سیاسى شگفتى پدیدار ساخته بود، شکست ناپذیر مى نمود نهضت حروفیه در ستیز با سلطه سیاسى - اقتصادى بر عنصر آگاهى توده ها تکیه کرد تا با زر و زور و تزویر پیکار کند. استخدام شعر به عنوان زیان نهضت که با دو زبان فارسى و ترکى و دیگر گویش هاى محلى و منطقه اى ایران همراه بود، نقش مهمى در انگیزش خلق داشت    .
شعارهاى استراتژیکى نهضت حروفیه آگاهى انسان و برابرى و مساوات و عدالت اجتماعى بود.
برخى محققان فضل الله استرآبادى  : نعیمى    را متولد استرآباد مازندران دانسته اند که عقایدش را در سفرهایش بدست آورد.   
میراثهاى فرهنگى نهضت حروفیه به دو زبان ترکى و فارسى نگاشته شده که بخشهائى از آن نقل شده است.     
نتایج این نهضت قیام توده ها علیه حکام تیمورى در ولایات و شهرهاى بزرگ بود. قیام مردم اصفهان علیه خراج گزاران تیمور و قتل عام مردم آن سامان ، نخستین واکنش توده ها بشمار مى رود.        
گویند فضل الله پس از خود جانشینانى معرفى کرده است که راه او را ادامه دهند. نهضت حروفیه تا اقصاى ایران و کشورهاى مجاور آن زمان راه یافت . در آناطولى خانقاهى به تعلیم و ترویج حروفیان پرداخته بود.      
دختر فضل الله در ادامه راه پدرش نقش مؤ ثرى در تنویر افکار زنان داشت . او نیز به دستور قراقویونلو در تبریز کشته شد.     
حروفیان طبیعت را از معنویت و انسانیت را از مادیت جدا نمى دانستند. محتواى فکرى - فلسفى این نهضت زیربناى عقیدتى نهضت هاى دیگرى در ایران گردید که تا اواخر دوره قاجاریه ظهور کردند.   
در  کشف الظنون    آمده است که فضل الله استرآبادى صوفى ، شاعر و شیعه مذهب و مؤ سس طریقه حروفیه را به علت حق گوئیها و حق جوئیهایش در رابطه با مسائل اجتماعى تکفیر کردند. او را در باکو و شیروان زندانى نمودند.           
میرانشاه پسر تیمور گورکان خون آشام معروف تاریخ دستور داد تا او را از شیروان به نخجوان بردند و به استناد فتواى فقهاء عصر خود مبنى بر کفر و الحاد، در روز ششم ذوالقعده سال 796 هجرى در سن 56 سالگى کشتند. آنگاه به پایش ریسمان بستند و در شهر نخجوان روى زمین کشیدند...   
در تلقى محققان اروپائى و ترک ، نهضت حروفیه تجلى روح ایرانى است که در قالب تشیع علیه تازیان !! ظهور کرد.           
اما در این حقیقت شکى نیست که نهضت حروفیه ، انقلابى بود علیه شکل پرستى و عوامفریبى شریعت که متولیان رسمى آن قرن ها بود به استحمار مردم پرداخته بودند. نهضت حروفیه ، نهضتى بود انسان گرایانه با مایه هاى فلسفى بسیار قوى که انسان را معیار همه احکام مى دانست . مایه هاى عرفانى - انسانى این نهضت ریشه در تعالیم  حلاج    داشت که با تعابیرى قابل فهم عامه مردم و در ابعاد انسانى - اقتصادى اجتماعى مطرح مى شد. تنها یادگار نهضت حروفیه دیوان فضل الله نعیمى استرآبادى است که شعائر انسانگرایانه او در آن موج مى زند. انسانى که پس از خداوند، اصل است و احکام شریعت تابع تکامل و تعالى انسان . مخالفان او و متولیان شریعت کوشیده اند تا از میان اشعار وى ، دستاویزى بیابند و علیه او و نهضتش تبلیغ کنند که مثلا گفته است :

بیرون ز وجود خود، خدا را

زینهار! مجو که گفتمت فاش

گوئى که به غیر ما کسى هست

از خویش تو این حدیث متراش

مائیم ، به غیر ما کسى نیست

در شیب و فراز وزیر و بالاش

مخالفان مى خواهند بگریند که وى گفته است : هر چه هست ، انسان است و خدا نیست !!
متاءسفانه مارکسیست هاى ایرانى طبق معمول به تحریف تاریخ پرداخته و فضل الله استرآبادى و عمادالدین نعیمى یکى دیگر از رهبران نهضت حروفیه را ماتریالیست و با پرروئى مارکسیست !! معرفى کرده اند:  نعیمى مى گفت که ماده هرگز محو نمى شود و حیات ابدى دارد   224  . چنین نبوغى در تاریخ ، سفارش ایران شناسان شوروى است که مقلدان ایرانى آنان مى سازند و مى بافند و به نام تحقیق و تاریخ تحویل مى دهند. و این چه اصرارى است که هر نهضت و جنبشى در تاریخ حیات بشر، ماتریالیستى و تلویحا مارکسیستى باشد!! 
گویا در منطق این آقایان هر چه بخار است ، از ماده و معده برمى خیزد و مغز و عقل و آگاهى بیکار و بیعار نشسته است ! و جالب تر اینکه حتى نهضت هاى سیاسى - اجتماعى تاریخ که با اندیشه هاى الحادى به پیکار علیه ستم گران پرداخته اند، آنگونه که آقایان خیال مى فرمایند، نبوده است . الحاد آنان ، نفى خدا و مذهب قدرت حاکم بوده نه یک ایدئولوژى فلسفى ماتریالیستى که در مخیله حضرات نقش بسته است .