هدفهای رفتاری
در پایان این فصل از فراگیر انتظار می رود:
1- شرایط احداث یک کارگاه قالیبافی را توضیح دهد.
2- جهت و میزان تابش نور به دار قالی بافی را عملا به کار گیرد.
3- علل و روشهای تهویه در یک کارگاه قالیبافی را توضیح دهد.
4- نحوه تنظیم ساعات کار در کارگاههای قالیبافی را شرح دهد.
5- شرایط کار در کارگاه قالیبافی را نام ببرید.
6- عوامل مهم در بهداشت محیط کارگاه قالیبافی را بر شمارد.
ساختمان کارگاه
به طور کلی ساختمان یک کارگاه قالیبافی باید با آب و هوای محل و سایر شرایط اقلیمی، متناسب باشد. به عبارت بهتر، در احداث کارگاه قالیبافی، میزان گرما و سرما در محل، جهت و چگونگی وزش بادهای محلی، میزان بارندگی و رطوبت و.... باید در نظر گرفته شود و آنگاه با مناسبترین مصالح موجود در محل، ساختمان کارگاه ساخته شود. قبل انتخاب و ساختن کارگاه(در مناطق آبگیر و مرطوب) بهتر است این اطمینان حاصل شود که سطح آبهای زیر زمینی نزدیک پی ساختمان و دیوارها نباشد.
برای هر کارگر، به طور معمول در کارگاه باید 12 متر مکعب فضا منظور شود، البته فضای اشغال شده به وسیلۀ دارها و اسباب و اثاثیه مربوط به کار، جداگانه محاسبه می شود. با توجه به اینکه اکثر بافنده های قالی در کشور ما در روستاها به کار مشغول هستند، یک کارگاه متوسط روستایی باید 12 متر مربع مساحت داشته و ارتفاع آن بین 3 تا 5/3 متر از کف باشد. در چنین کارگاهی 3 نفر می توانند به راحتی کار کنند.
دیوارها و سقف کارگاه باید از مصالحی ساخته شوند که از نفوذ رطوبت به داخل کارگاه جلوگیری کرده و در ضمن مانع نفوذ گرما و سرما نیز باشند. کف کارگاه باید هموار و بدون چاله و حفره باشد و با مصالحی مانند موزائیک یا آجر پوشیده شود تا هم قابل شستشو بوده و هم باعث لغزیدن کارگران نگردد.
در کارگاههای بزرگتر که تعداد بیشتری کارگر مشغول به کار هستند، باید دریچه فاضلاب کف شور با شیب مناسب پیش بینی شود تا در هنگام ضرورت کف کارگاه، شسته شود. دیوارها و سقف کارگاه باید گچ شود تا ضمن زیبایی و خوش نما شدن محیط داخلی کارگاه از لانه کردن حشرات در درز و شکاف دیوارها جلوگیری شود.
رنگ آمیزی محیط داخلی کارگاه یک امر مطلوب و لازم است. سقف کارگاه بهتر است با رنگ سفید و دیوارها نیز با رنگهای ملایم و روشن رنگ آمیزی شوند. رنگهای تند و تیره یا رنگهای منعکس کننده نور برای کارگاه قالیبافی مناسب نیستند و باعث خستگی و آزار چشم شده و در قالیبافان ایجاد بی علاقگی می کنند. به هر حال رنگ آمیزی مناسب کارگاه هم باعث تمیزی و زیبایی محیط کار می شود و هم تأثیرات مطلوب و مثبت روانی بر روی کارگران دارد.
نور کارگاه
در کارگاه قالیبافی تأمین تور مناسب و کافی بسیار مهم و ضروری است. نور ممکن است به دو طریق ظبیعی و مصنوعی تأمین شود.
نور طبیعی- بهترین نور و روشنایی، نور طبیعی است. نور طبیعی علاوه بر آنکه شرایط بهتر انجام پذیرفتن کار را فراهم می سازد، عامل ضد عفونی کننده محیط و کشندۀ نسبی میکروبها نیز به حساب می آید. بنابراین بهتر است تا آنجا که ممکن است روشنایی و نور کارگاههای قالیبافی از نور طبیعی تأمین شود. روشنایی باید از طریق پنجره ها یا دریچه های شیشه ای سقف تأمین شود. برای کارگاه قالیبافی با 12 متر مربع مساحت، سطح پنجره های تعبیه شده باید حدود 5/2 متر مربع باشد.(برای نقاط کم نور باید سعی شود که پنجره های بیشتری ایجاد شود.) پنجره های کارگاههای قالیبافی باید بزرگ و نورگیر باشند تا محیط کار کاملاً روشن بوده و نور کافی برای بافنده وجود داشته باشد.
در کارگاههای قدیمی که فاقد پنجره و نورگیر مناسب هستند، ضرورت دارد که در یکی از دیوارها پنجره ای مناسب و کافی و یا در صقف نورگیر ایجاد شود. شایان ذکر است در صورت کم بودن نور حاصل از پنجره و یا نورگیر سقف، باید با نور مصنوعی، روشنایی کارگاه در حد ضرورت کامل گردد.
نور مصنوعی- در کارگاههایی که نور مناسب ندارند، لازم است که از لامپهای روشنایی استفاده شود.
درچنین مواردی علاوه بر استفاده از لامپهای عمودی، باید از یک لامپ با قدرت 100 تا 150 وات، به طور اختصاصی برای روشن کردن رویه قالی استفاده شود. بهتر است این لامپ در امتداد و فاصله یک متری لامپ عمودی نصب گردد. حتی المقدور باید از ایجاد سایه افراد و اشیاء بر روی قالی جلوگیری شود. لامپهای نصب شده در کارگاه به هیچ عنوان نباید در میدان دید و جلو چشمان قالیبافان قرار گیرد، زیرا این حالت موجب خیرگی و خستگی زودرس چشم آنها می شود.
چنان چه از منبع وسیع که دارای نور کمتری است استفاده شود دو عیب به وجود می آید: اولاً این امر سبب خیرگی و خستگی چشم می شود، ثانیاً اختلاف نور شدیدی در فاصله کوتاهی از منبع نوری به وجود می آید که این اختلاف برای کارهای فنی مضر بوده و اشتباه کار را زیادتر می کند. بنابراین باید نور کارگاه یکنواخت و مناسب کار باشد. در حال حاضر به نظر می رسد نور لامپهای مهتابی همراه با لامپهای معمولی، نور مناسبی برای کار قالیبافی باشد. البته در صورت نیاز به دقت بیشتر درکار بافت، می توان از منبع کوچک با نور قوی استفاده کرد.
به هنگام نصب لامپهای روشنایی باید دقت شود که پخش نور در همه نقاط کارگاه یکسان و یکنواخت باشد تا از اشتباه دید جلوگیری شود. لازم است هر چند مدت لامپهای کارگاه از گرد و غبار پاک شده و با پارچه ای نمدار تمیز شود.
هوای کارگاه
وجود هوای پاکیزه و جریان منظم آن در محیط کارگاه، کمک فراوانی به سلامت بافندگان و نشاط و شادابی آنها می کند. در این خصوص، محل کارگاه باید دارای تهویه مناسب و کافی باشد تا کارگران همیشه هوای سالم تنفس کنند. در مورد محلهای کار سر پوشیده، مقدار حداقل هوای لازم برای هر کارگر بر حسب نوع کار، هر ساعت 30 الی 50 متر مکعب می باشد. در کارگاههایی که گرد و غبار مضر ایجاد شود. باید این گرد و غبار به وسیله تهویه از محل کارگاه خارج شود. در کارگاههایی که تهویه طبیعی کافی نباشد، باید از وسایل تهویه مصنوعی استفاده شود. همچنین هر کارگاه باید دارای وسایلی باشد که در زمستان و تابستان درجه حرارت داخلی آن در وضع مناسبی نگهداری شود.
برای تأمین هوای سالم و همچنین خروج پرزهای معلق در کارگاههای قالیبافی که بر اثر کوبیدن شانه و قیچی کردن پرزها ایجاد می شود، می توان دریچه هایی در دیوارهای جانبی کارگاه نصب کرد. این کار باید به نحوی صورت بگیرد که صدای آن مزاحم بافنده نبوده و برای او خطری نداشته باشد.
در محیطهای روستایی با توجه به آزاد بودن فضای اطراف کارگاه می توان پنجره ها را به نحوی طراحی و نصب نمود که تهویه و تأمین هوا بصورت طبیعی انجام گیرد.
علت تهویه: 1- انسان به وسیله تنفس، در هر دم مقداری هوا را به ریه های خود برده و سپس در بازدم، مقداری گاز کربنیک خارج می سازد و در نتیجه تنفس باعث کاهش اکسیژن هوا و افزایش گاز کربنیک هوا می شود. 2- انسان به وسیله منافذ پوست خود در هر ساعت 45 تا 60 گرم بخار آب وارد محیط اطراف می کند. 3- گرد و غبار ایجاد شده در اثر رفت و آمد و انجام کار، هوای کارگاه را آلوده می کند و چنانچه محل کار، یک محیط پوشیده و سربسته باشد، این آلودگی بیشتر خواهد بود.
بنابراین با توجه به دلایل مذکور، باید در کارگاههای قالیبافی تهویه به شکل مناسبی صورت گیرد.
تهویه طبیعی
وجود پنجره و باز نمودن آن به اندازه کافی به تهویه طبیعی کارگاه قالی بافی کمک می نماید. البته باید توجه داشت که در فصول سرد، بخصوص در زمستان به جهت خطر سرماخوردگی و بیماری افراد، باز کردن دائمی پنجره ها امکان پذیر نیست. بنابراین در مواقعی که کسی در کارگاه نیست، می توان پنجره ها را باز کرد تا هوای آلوده خارج شده و به جای هوای پاک و تازه شود. در جلو پنجره های باز و روزنه های کارگاه که در جلو آن پنکه قرار دارد، می توان از حسیر استفاده نمود. این کار کمک زیادی به تهویه کارگاه می کند.
نکته
با توجه به اهمیت کار قالیبافی، باید توجه داشت که کارگاه و محل قالیبافی، مخصوص همین کار باشد و از انجام سایر کارها در آنجا اجتناب شود. به طور مثال نباید از کارگاه قالیبافی به عنوان آشپزخانه، انباری، محل نگهداری وسایل اضافی و.... استفاده شود. این نوع استفاده از کارگاه غیر بهداشتی و غیر اصولی است و باعث ایجاد خطرات گوناگونی مانند: آتش سوزی، صدمه دیدن قالی، آسیب رسیدن به دار و ابزار کار می شود.
وسایل حرارتی و خنک کننده
راحتی و آسایش کارگران تأثیر بسیار زیادی در کیفیت کار و افزایش تولید دارد. یکی از موارد مهم راحتی کارگران بافنده، حرارت مناسب هوای داخل کارگاه است. هر کارگاه باید دارای وسایل حرارتی مناسب باشد. به طور مثال کارگاههایی که در مناطق سردسیر کشور مانند آذربایجان، کردستان، اراک و مناطق کوهستانی قرار دارند، در هنگام زمستان و سردی هوا باید با حفظ اصول ایمنی از وسایل گرمازا مانند: بخاری و شوفاژ استفاده شود. و یا کارگاه هایی که در مناطق گرمسیری و معتدل هستند، در تابستان و یا هنگام گرمی هوا، برای جلوگیری از گرمازدگی و به طور کلی راحتی و آسایش کارگران، از وسایل خنک کننده مانند پنکه و کولر استفاده شود. به طور کلی محیط کارگاه باید مناسب با شرایط زیستی انسان باشد. بدیهی است که بافنده فرش در صورتی که گارگاه دارای شرایط متعارف کار نباشد، نمی تواند به نحو احسن کار خود را انجام دهد.
خطرات مربوط به شرایط محیط کار
قالیبافان در اثر تماس با پشم و استنشاق ذرات ذرات گرد و غبار آن، ممکن است براثر آلودگی و رعایت نکردن بهداشت در هنگام شستشو و آماده سازی مواد اولیه، به امراضی مانند سیاه زخم و سل مبتلا شوند؛ به همین دلیل جور کردن پشم و آماده سازی آن، ابتدا باید پشم را ضد عفونی کنند و اصول بهداشتی را نیز در هنگام شستشوی پشم رعایت کنند.
درب ورودی کارگاه
هنگام احداث کارگاه قالیبافی یا آماده ساختن یک محل برای دایر کردن کارگاه قالیبافی، ضرورت دارد که توجه کافی به درب ورودی کارگاه مبذول شود. درب کارگاه باید به نحوی باشد که هیچ گونه مانعی و مزاحمتی برای بافندگان از نظر انعکاس ناگهانی نور، کوران هوا، سرو صدا و.... ایجاد نکند. همچنین در هنگام نصب و قرار دادن دار قالیبافی باید توجه داشت که دارها در نزدیکی درب ورودی نصب نشوند تا رفت و آمد، افراد و حمل و نقل فرشهای بافته شده و مواد اولیه دچار مشکل نشده و این کارها به راحتی انجام پذیرد.