ساقه بخشی از محور اصلی گیاه است که معمولا بیرون از خاک و بطور قائم در فضا قرار دارد. البته سافه هایی وجود دارند که بطور افقی در زیر یا روی خاک قرار دارند.
وظیفه ساقه:
ساقه بخشی از محور اصلی گیاه است که نقشهای نگهداری- هدایت-تولید بافتهای جدید- اندوختن مواد و فوتوسنتز را بر عهده دارد.
ساقه به گیاه استحکام میبخشد و برگها- میوه ها و گلها را به وسیله شاخه ها در سطوح مختلف نگه میدارد.
ساقه مسیر انتقال آب و نمکهای کافی از ریشه به برگ هاست. همچنین ساقه برخی گیاهان قادر هستند مواد گوناگون را در بافتهای خود ذخیره کند.
ساقه با تولید بافت های جدید در رشد طولی و قطری گیاه نقش دارد.
سلولهای سطحی- سلولهای جوان که دارای کلروفیل اند میتوانند همانند برگ عمل فتوسنتز را انجام دهند.
ساقه ها عموما از لحاظ بافت نگهدارنده غنی هستند اما ساقه های آبی نیازی به بافت نگهدارنده ندارند از این رو نرمند.
در روی ساقه بخشهایی دیده میشوند که عبارت اند از: جوانه انتهایی- جوانه های جانبی- مولد برگ و گل- اثر برگ- اثردسته آوند- گره- میانگره و عدسک (در شاخه های مسن). جوانه ها را بر حسب محل استقرار آنها بر روی ساقه به جوانه های انتهایی- جانبی- فرعی و نابجا تقسیم میکنند.
شکل ظاهری ساقه:
روی یک شاخه معمولا بخشهایی دیده میشوند که عبارتند از:
جوانه انتهایی: در نوک شاخه و ساقه قرار ارد.
جوانه جانبی یا محوری: در محور برگ یا در زاویه بین برگ و شاخه وجود دارد.
جوانه فرعی: در نواحی گره روی جوانه محوری یا در یکی از دو طرف آن قرار گرفته اند و رشد نمیکنند مگر اینکه جوانه محوری از
میان برود و فقط در بعضی گونه ها وجود دارد.
جوانه نابجا: گاهی جوانه ها در محلی غیر از گره های ساقه( گره ساقه- یا حتی روی ریشه و برگ) بوجود می آیند که آنها را جوانه نابجا گویند.
اثر برگ: در پایین هر جوانه جانبی اندامی است که محل اتصال برگ افتاده را نشان میدهد.
اثر دسته آوند: در پایین هر جوانه جانبی اثر بافتهای آوندی هم دیده میشود. این بافتها رابطه ساقه و برگ و جوانه بوده اند.
گره: محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه با بافتهای آوندی ساقه گره نام دارد.
میانگره: فاصله بین دو گره مجاور را میانگره می نامند.
عدسک: در سطح ساقه برآمدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده میشود که در تعادل گازی در گیاهان- تبادل گازی بین بخش درونی ساقه با محیط پیرامون آنرا امکانپذیر می سازد و در ساقه های مسن دیده میشود.
انواع جوانه ها: به لحاظ استقرار بر روی ساقه شامل:
جوانه انتهایی- جانبی- فرعی- و نابجا تقسیم میشوند و به لحاظ اندامی که تولید میکنند شامل جوانه گل- برگ-مرکب
تقسیم بندی ساقه ها:
ساقه ها را از نظر محیط زندگی به سه نوع تقسیم میکنند: ساقه های آبی- ساقه های هوایی- ساقه های زیر زمینی بر حسب طول عمر نوع گیاه و نیاز به حفاظت در برابر تغییرات اقلیمی محیطی و نحوه رشد به چند نوع تقسیم می گنند:
ساقه بازدانگان و دو لپه ایهای چوبی: سیب- کاج- بلوط- گردو
ساقه گیاهان دو لپه ای علفی:آفتابگردان- شمعدانی- نخود- لوبیا
ساقه گیاهان تک لپه ای:نخل- ملرچوبه- گندم- جو- ذرت
ساقه های تغییر شکل یافته: زنبق- ساقه خزنده توت فرنگی- پیاز- ساقه زیر زمینی- سیب زیر زمینی
ساقه های چوبی:
در نوک شاخه جوانه ای به نام جوانه انتهایی و در ساقه های چوبی مانند گردو طول شاخه آن جوانه های جانبی وجود دارد و در پایین هر جوانه اثر آوند و اثر برگ دیده میشود. در طول ساقه های چوبی در محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه گره وجود دارد و در سطح ساقه برامدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده می شود.
جوانه از یاخته های مریستمی تشکیل شده است. این یاخته ها در برابر عوامل نا مساعد محیط بسیار حساس اند.
پوست از بافت پارانشیم حاصل میشود و شامل پارانشیم پوستی- آندودرم
آندودرم:1-از یک لایه سلول تشکیل شده که استوانه تو خالی را تشکیل میدهد.
2-در سلولهای معمولی آندودرم نوارهای محتوی چوب و چوب پنبه بصورت نوار کاسپاری دیده میشود.
3-آندودرم ساقه چندان واضح دیده نمیشود.
استوانه مرکزی بصورت استوانه پیوسته یا گسسته درون پوست قرار دارد.
بافت آبکش:سلولهای آبکش، سلولهای همراه، فیبر،پارانشیم
بافت چوبی: سلولهای چوبی، تراکئیدها، فیبر و پارانشیم
بین آوندهای چوبی و آوندهای آبکش ساقه دو لپه ایهای چوبی و بازدانگان بافت کامبیئم آوندی در یک لایه قرار دارد و از بافت پارانشیم تشکیل شده و انشعابات آن بنام اشعه مغزی فواصل بین آوند ها را پر میکند.
ساخختار پسین ساقه دو لپه ایها:
ما بین بافت آبکش ثانویه فیبر و یا سلولهای ترشحی مشاهده می شود.
بافت چوب ثانویه از عناصر آوندی ابتدایی(حلقوی و مارپیچی) و نیز تراکئید و وسل تشکیل شده است.
کامبیوم از درون چوب ثانویه و از بیرون آبکش اولیه را تولید میکند که همانند ریشه آبکش اولیه پشت آبکش ثانویه و فشرده می شود و چوب اولیه در مغز جای می گیرد.
با تفاوت کامبیوم چوب و آبکش سبب ایجاد چوبهای بهار و تابستانه می شود.
کامبیوم در بهار سبب ایجاد چوبهای بهار و تابستانه میشود. کامبیوم در بهار نسبت به پاییزفعالیت بیشتری دارد. لذا چوب بهاره فراخته و پاییز تنگ تر است. که در مجموع حلقه های سالیانه را به وجود می آورند.
با افزایش سن درخت ویژگیهای چوب این قسمت تغییر میکند و نقش هدایت شیره خام را از دست میدهد. این چوب سخت تر و کشیده تر از چوب پیرامون است و آنرا قلب چوب می نامند.
چوب پیرامون قلب چوب تغییر نمیکند و همچنان هدایت شیره خام را به عهده دارد و چوب پیرامون را چوب شیره بر می نامند.
1- بافت کلانشیم 2- کامبیوم آوندی 3- چوب ثانویه 4-کامبیوم آوندی 5- آبکش ثانویه 6- اپیدرم 7- بافت کلانشیم 8- پارانشیم هوادار9- مغز10- چوب ثانویه11- کامبیوم آوندی12- آبکش ثانویه13- بافت کلانشیم14- آندودرم15- چوب ثانویه16- کامبیوم آوندی17- آندودرم18- آبکش ثانویه.
ساقه های چوبی:
در نوک شاخه جوانه ای به نام جوانه انتهایی و در طول شاخه آن جوانه های جانبی وجود دارد و در پایین هر جوانه اثر آوند و اثر برگ دیده میشود. در طول ساقه های چوبی در محل ارتباط بافتهای آوندی برگ و جوانه گره وجود دارد و در سطح ساقه برآمدگیهای کوچکی به نام عدسک دیده میشود. جوانه از یاخته های مریستمی تشکیل شده است. این یاخته ها در برابر عوامل نا مساعد محیط بسیار حساس اند و نیاز به محافظت دارند به همین سبب اغلب جوانه ها از برگهای تغییر شکل یافته ای به نام پولک تشکیل شده اند. جوانه های گیاهان علفی و معدودی از گیاهان چوبی پولکهای حفاظتی ندارند و آنها را جوانه برهنه می نامند.
ساقه گیاهان دو لپه ای علفی:
ساختار ظاهری این گیاهان شبیه به ساقه جوان گیاهان چوبی است. اما جوانه های برهنه در سراسر عمر گیاه فعال اند. برگهای این گیاهان نمی ریزند و در نتیجه اثر برگها و اثر بافتهای آن روی ساقه دیده نمیشود.
ساقه گیاهان تک لپه ای:
ذرت و نخل دو نمونه از گیاهان تک لپه ای هستند. ذرت تک لپه ای علفی است که ساقه آن از نیام برگها پوشیده شده است. اگر نیام را جدا کنیم در ساقه آن گره و میانگره دیده می شود. ساقه در محل گره ها کم و بیش تخم مرغی شکل و در یک نقطه فرو رفته است.
ساقه نخل ها:
دارای جوانه انتهایی مخروطی شکل بسیار بزرگتر که برگهای جدید و گل از آن تولید می شوند. اگر نقطه رشد انتهایی آسیب ببیند گیاه می میرد. برگها نزدیک ه به هم در بالای ساقه تولید می شوند در نتیجه میانگره ها کوتاهند. در ساقه نخل جوانه، گره و میانگره به وضوح دیده نمی شوند. ساقه نخل رشد قطری ندارد و قطر آن از بالا به پایین یکسان است. علت قطور بودن ساقه نخل بزرگ شدن یاخته پارانشیمی ساقه و تمرکز ماده چوب و سایر مواد دیگر در دیواده های آنهاست