سبزه‌ای است خوردنی مثل ترب که شلغم نیز گویند.گیاهی که ریشه آن کلفت و لحمی است و به عربی «سلق» می‌گویند و پخته آن از اغذیه لذیذ و شیرین است و برگ چغندر و خود آن را در آشها و بورانی‌ها داخل میکنند و نیز چغندر را در تغذیه حیوانات بکار می‌برند و از نوعی از آن قند و الکل می‌سازند.سبزیی است خوردنی با ریشه بزرگ.گیاهی دوساله که در سال اول برگهای گسترده دارد و ریشه آن اندوخته قندی می‌سازد و در سال دوم ساقه گلدار آن تشکیل یافته اندوخته را بمصرف میرساند. ساکارز در برگهای بزرگ چغندر در هنگام روز در برابر نور ساخته میشود و شب به ریشه رفته در آنجا ذخیره میشود و طبقات متوالی ریشه ضخیم میگردد. رنگ ریشه‌های چغندر ممکن است زرد یا سفید یا سرخ تیره باشد.[۴] نام گیاهی که بیخ و ریشه آن که در زیرزمین رشد می‌کند انواع گوناگون ریز و درشت و کم شیرینی و پرشیرینی دارد و نوع معروف آن چغندر قند است که در کارخانه‌ها بمصرف تهیه قند می‌رسد و تفاله یا ملاس این نوع چغندر را در تغذیه حیوانات مصرف میکنند یا بجای کود در تقویت بعضی زراعتها بکار می‌برند و نوع دیگرش چغندر معمولی است که از پخته آن روستائیان و بعضی اهالی شهرستانها تغذیه میکنند و خام آن را نیز بمصرف تغذیه حیوانات علفخوار میرسانند.
خصوصیات گیاهی: چغندر قند با نام علمی Beta vulgaris گیاهی است دو ساله از تیره اسفناج که بصورت گیاهی یکساله زراعت می شود . چغندر قند طی دوره رشد رویشی فاقد ساقه بوده و بصورت مجموعه ای از برگهای بزرگ افقی تا عمودی مشاهده می شود . طول دوره رشد برای تولید قند 6 تا 9 ماه می باشد
محصول زراعی چغندر ریشه ای است بزرگ و آبدار که شامل سه قسمت است :
1) طوقه که قسمت بالائی ضخیم شده و برگها از آن منشأ می گیرد.
2) منطقه کوتاه و صاف در زیر طوقه که گردن گفته می شود . گردن قطورترین منطقه ریشه می باشد.
3) قسمت گوشتی ریشه که ذخیره قند در آن انجام می گیرد.
مقدار قند در منطقه گردن و طوقه پایین است مقدار قند در ارقام اصلاح شده به 16 تا 20 درصد می رسد . امراض و کمبود مواد غذایی موجب افزایش ریزیش برگها گشته و عملکرد را پایین می آورد زیرا در این حالت برگهای جدید بوجود می اید که صرفاً بامصرف قند ذخیره شده ریشه رشد می کند . معمولاً ساقه گل دهنده چغنمدر که در سال دوم رشد بوجود می آید از مرکز طوقه رشد می کند گلها کوچک و در روی گل آذین خوشه ای مرکب بطور منفرد با دستجات 2 تا 7 گلی مشاهده می شود خود عقیمی و دگرگشتی بر گیاه حاکم است باد عامل مهم در گرده افشانی بشمار می رود .
تاثیر عناصر مختلف برچقندرقند وعلائم کمبودآنها:
ازت(N):چقندر قند به میزان و مصرف ازت حساسیت ویژه ای داردوبرای تولید غده های بزرگ نیازبه مقدارزیادی ازت دارد ولی جذب بیش ازحد این عنصر موجب کاهش کیفیت قند وشیره می شود.درصورت کمبودازت برگها کوچک باریک ونازک می گردد.
فسفر(P):باعث تسریع رشدوافزایش عملکرد می شود ودرانتقال مواد غذایی از برگ به ریشه وقند سازی موثراست . دراثر کمبود برگها به رنگ سبز تیره درآمده رشد گیاه متوقف می شود ودرشرایط کمبود شدید برگها ارغوانی مایل به قرمز می گردد.
پتاسیم (K): مقاومت گیاه را نسبت به تنش خشکی افزایش داده مقاومت گیاه را در مقابل آفات وبیمارها زیاد کرده وبا عث افزایش کیفیت شیره ومقدار آن می شود . در صورت کمبود پتاسیم برگها لب سوخته می شود وداخل پهنک وبین رگبرگها پلاسیده می شود زخمهای طولی در دمبرگ بوجود می آید لکه های سفید مایل به زرد روشن و قهوه ای تیره به تعداد زیاد در حاشیه وبین رگبرگها ایجاد می شود.
بر(B):درتنظیم مقدار آب گیاه وافزایش قند نقش عمده ای داشته رشدریشه رازیاد نموده ومقاومت دربرابرسرما وبیماریها افزایش می یابد. اگرچقندر قند دچار کمبود بر شود.دمبرگها بد شکل وشکننده می شود.جوانه انتهایی ازبین رفته ولکه های سیاهی روی تاج ریشه پیدا می شود که به داخل ریشه نفوذکرده وآن را به شکل Vوبه رنگ قهوه ای روشن تا سیاه درمی آورد.محتویات ریشه در این منطقه پوسیده لزج وگاهی ازبین می رود
تناوب زراعی
چغندر قند به ساختمان عالی خاک نیاز دارد . بنابراین بهتر است بعد از بقولات علوفه ای چند ساله ، کود سبز و یا کود آلی فراوان و به عنوان اولین محصول وجینی در تناوب قرار گیرد اگر چه چغندر قند به مواد غذایی زیادی نیاز دارد و خاک را تا عمق 80 الی 125 سانتی متری از مواد غذایی تهی می سازد اما زمنی باقیمانده از آن فاقد علفهای هرز بوده و ساختمان خاک را بهبود می بخشد . چغندر قندر با سایر چغندرها ، گیاهان جنس کلم و جنس اسفناج در بعضی بیماریها مشترک بوده و نمی بایست با آنها در تناوب قرار گیرد.
مثالهایی از تناوب چغندر قند:
• یونجه ( 4 5 سال ) سیب زمینی چغندر قند ذرت
• شبدر چغندر قند گندم یا جو
• گود سبز چغندر قند حبوبات یا سویا
تاریخ کاشت
حرارت مناسب جوانه زدن بذر چغندر قند بین 15 تا 20 درجه سانتی گراد است . با رسیدن میانگین حرارت شبانه روزی هوا به حدود 10 تا 12 درجه سانتی گراد به کشت چغندر بهاره نمود.
کشت زود هنگام پاییزه ممکن است با هجوم آفات در اوایل دوره رشد و نیز گلدهی روبرو گردد زیرا هر چه سن چغندر قند در زمان روبرو شدن با سرما بیشتر باشد بهتر نسبت به سرما عکس العمل نشان می دهد.
روشهای کشت:
روشهای کاشت چغندرقند:در ایران چون تمام مزارع چغندرقند آبیاری میشود و کشت دیم آن مقدور نیست کشت این گیاه به سه طریق انجام میگیرد.
1- کرتی: در این روش پس از اینکه عملیات تهیه زمین انجام شد به وسیله بیل، کرت‌بند یا مرزکش مخصوص در زمین کرتهایی احداث میشود. سطح داخلی کرتها باید کاملاَ صاف باشد. سپس اطراف آنها را مرزبندی کرده و بذر را با دست در داخل کرتها پاشیده و توسط بیل یا شانه‌های مخصوص آنها را با خاک مخلوط می‌نمایند. در این روش دانه‌ها را به صورت هیرم و هم خشکه کشت میکنند اما هیرم‌کاری به مراتب بهتر از خشکه‌کاری است.
2- پشته‌ای: زمین را قبل از کاشت پشته‌بندی میکنند، بطوری که ارتفاع آنها 25 تا 50 سانتیمتر باشد. سپس زمین را آبیاری کرده و بذرها را به فاصله 20 تا 25 سانتیمتر در کنار پشته‌ها میکارند. در این روش فواصل پشته‌ها از هم حدود 50 تا 60 سانتیمتر میباشد. البته لازم به ذکر است که در این روش کشت هزینه‌های تهیه زمین و پشته‌ها زیاد شده و احتیاج به ماشین‌‌آلات مخصوص یا کارگر زیاد دارد اما چون عمق خاک زراعتی در اثر ایجاد پشته‌ها زیاد میگردد در نتیجه محیط فعالیت ریشه‌ها در خاک بیشتر شده و افزایش حجم ریشه ها و بیشتر شدن عملکرد در واحد سطح را در پی خواهد داشت.
3- خطی: در این روش نیز باید از بذرافشان های مخصوصی که بذر را روی خطوط موازی به فواصل مساوی و عمق معین و یکسان میکارند استفاده میشود. سپس در روی زمین جویچه‌های آبیاری ایجاد نمود تا گیاهان از دو طرف آبیاری شده و آب هیچگاه به پای نبات نرسد. در این روش اطراف طوقه و روی سطح نهرها سله ایجاد نمیشود و گسترش بیماریهای گیاهی کمتر میشود. علاوه بر این عملیات داشت نیز براحتی انجام میگیرد.فاصله بین بوته‌ها و خطوط مختلف است. در مورد تیپهایی که ریشه کوچک دارند فواصل بین خطوط 50 تا 60سانتیمتر و فاصله بوته‌ها در روی خطوط 20 تا 25سانتیمتر و در مورد انواعی که ریشه بزرگ دارندفواصل بوته‌ها بین 40 تا 45 سانتیمتر در نظر گرفته میشود. لازم به ذکر است عمق مناسب کاشت بذر چغندر بین 2 تا 3سانتیمتر است.
کشت چغندر قند
آماده‌سازی زمین:
در زراعتهای مکانیزه در صورتی که محصول قبلی نباتات خانواده لگومینوز بویژه یونجه باشد پس از برداشت یونجه که در بهار و تابستان انجام میشود در اوایل پاییز زمین را شخم عمیق زده تا در طول پاییز و زمستان ریشه‌های یونجه پوسیده و رطوبت کافی برای خاک جذب شده و همچنین تهویه کامل خاک انجام گیرد. حدود اوایل یا اواسط اسفندماه پس از برطرف شدن سرما و یخبندان زمین را دیسک میزنند. در صورتی که سطح ناهموار و کلوخه زیاد باشد بهتر است این عمل دو بار عمود بر هم انجام شود تا کلوخه‌ها کاملاَ خرد و نرم گردند سپس توسط هرس یا دندانه ریشه‌های اضافی و بقایای گیاهی سال قبل را جمع‌آوری و زمین را تسطیح نمود تا بستر بذر کاملاّ مهیا باشد.
در زراعتهای کرتی و معمولی لازم است 4 تا 6 ماه قبل از کاشت زمین را شخم زد و برای آنکه بتوان محصول خوب برداشت نمود بهتر است برای اجرای شخم از گاو‌‌آهنهای برگرداندار استفاده شود تا زمین بخوبی زیر و ر وگردد. در اواخر زمستان و یا اوایل بهار قبل از کشت، بوسیله ماله‌های کوچک یا بیل کلوخه‌ها را خرد و با کرت‌بندی مخصوص و یا مرزکش زمین را مرزبندی کرده، بذر را در داخل کرتها پاشیده و توسط ماله‌های دندانه‌دار آنها را زیر خاک میکنند.
انتخاب بذر جهت کاشت
بذری که جهت کاشت انتخاب میگردد باید ویژگیهای زیر را داشته باشد:
۱- مقاومت خوبی در مقابل آب و هوای منطقه داشته باشد
۲- مقدار محصول و درصد قند آن زیاد باشد
۳- در مقابل حمله برخی آفات و بیماریهای مهم مقومت کامل و یا نسبی داشته باشد
کاملاّ رسیده و دارای قوه نامیه کافی باشد.
۴- صد در صد خالص و از یک نوع باشد
۵- برای جلوگیری از سرایت برخی از عوامل بیماریزا بذر را در صورت لزوم و قبل از کاشت با سموم مختلف ضدعفونی کرد.