تحقیق مقاله نگاهی اجمالی به تاریخ هخامنشی

پارسیها وسلسله هخامنشی (500-330 قبل از میلاد)

به قدرت رسیدن پارسی ها یکی از وقایع مهم تاریخ قدیم است . اینان دولتی تاسیس کردند که دنیای قدیم را به استثنای دو ثلث یونان در تحت تسلط خود در آوردند و وقتی هم منقرض شدند از صحنه تاریخ خارج نشدند بلکه در طول مدت 25 قرن متوالی ، بلندی ها و پستی ها را پیمودند .

پارسی ها مردمانی آریایی نژاد بودند که مشخص نیست از چه زمانی به فلات ایران آمده بودند . برای نخستین بار در سالنامه های آشوری سلمانسر سوم در سال 834 ق.م نام کشور « پارسوآ» در جنوب و جنوب غربی دریاچه ارومیه برده شده است . بعضی از محققین مانند راولین سن عقیده دارند که مردم پارسوا همان پارسی ها بوده اند . البته کاملا ً محقق نیست که این نظریه درست باشد . تصور می شود اقوام پارس پیش از این از میان دره های جبال زاگرس به طرف جنوب و جنوب شرقی ایران بروند ، دزر ین نایحه توقف کوتاهی نمودند  و در حدود 700 سال پیش از میلاد در ناحیه پارسوماش ، روی دامنه های کوههای بختیاری در جنوب و جنوب شرقی شوش در ناحیه ای که جزو کشور ایلام بود ، مستقر گردیدند . از کتیبه های آشوری چنین استنباط می شود که در زمان شلم نصر (731 -713 ق.م) تا زمان سلطنت آسارهادون (662ق.م) ، پادشاهان یا امراء پارسوا ، تابع آشور بوده اند . پس از آن زمان فرورتیش (655-633 ق.م) ،پادشاه ماد به پارس استیلا یافت و این دولت را تابع دولت ماد نمود . هرودوت می گوید پارسی ها به شش طایفه شهری و ده نشین و چهار طایفه چادر نشین تقسیم شده اند . شش طایفه اول عبارتند از : پاسارگادیان ، مرفیان ، ماسپیان ، پانتالیان ، دژوسیان و گرمانیان . چهار طایفه دومی عبارتند از : داییها ، مردها ، دروپیکها و ساگاریتها از طوایف مذکور سه طایفه اول بر طوایف دیگر ، برتری داشته اند و دیگران تابع آنها بوده اند .

طبق نوشته های هرودوت ، هخامنشیان از طایفه پاسارگادیان بوده اند که در پارس اقامت داشته اند و سر سلسله آنها هخامنش بوده است . پس از انقراض دولت ایلام به دست آشور بانی پال ، چون مملکت ایلام ناتوان شده بود پارسی ها از اختلاف آشوریها و مادیها استفاده کرده و انزان یا انشان راتصرف کردند . در اینجا این سئوال پیش می آید که در زمان کدام یک از نیاکان کوروش بزرگ این واقعه روی داده است . با توجه به بیانیه های کوروش در بابل ، می بینیم او نسب خود را به چیش پش دوم روی داده است . تصور می شود که انزان همان مسجد سلیمان کنونی است . پس از مرگ چیش پش ، کشورش میان دو پسرش « آریارمنه» پادشاه کشور پارس و کوروش که بعدا ً عنوان پادشاه بزرگ پارسوماش ، به او داده شد ، تقسیم گردید چون در آن زمان کشور ماد در اوج ترقی بود و کیاکسار در آن حکومت می کرد ، دو کشور کوچک جدیدالتاسیس ، ناچار زیر اطلاعت فاتح نینوا بودند ، کمبوجیه فرزند کوروش اول ، دو کشور نامبرده را تحت حکومت واحدی درآورد و پایتخت را از انزان ( مسجد سلیمان) به پاسارگاد منتقل کرد .

موافق نوشته های هرودوت ، لوحه نبونید پادشاه بابل ، بیانیه کوروش بزرگ (استوانه کوروش)، کتیبه بیستون داریوش اول، و کتیبه های اردشیر دوم و اردشیر سوم هخامنشی، ترتیب شاهان این سلسله تا داریوش اول چنین بوده است .

سلطنت کوروش بزرگ (599-539 ق.م)

هرودوت و کتزیاس ، افسانه های عجیبی درباره تولد و ترتیب کوروش روایت کرده اند ، اما آنچه از لحاظ تاریخی قابل قبول است این است که کوروش پسر حکمران انشان ، کمبوجیه اول است و مادر او ماندانا دختر آستیاگ پادشاه ماد می باشد .

هنگامی کمبوجیه با ماندانا ازدواج کرد ، شبی آستیاگ در خواب می بیند که شکم دخترش درخت تاکی روییده است خوابگزاران ، این خواب را این طور تعبیر می کنند که ماندانا پسری به دنیا می آورد که سلطنت آستیاگ را از بین می برد ، آستیاگ دختر  خود را از همدان احضار کرد و او را مانند مهبوسی نگهداشت . بعد از مدتی ماندانا پسری به دنیا آورد شاه ماد او را به یکی از خویشاوندان خود به نام « هارپاگ» سپرد تا وی بچه را از بین ببرد ، اما هارپاگ طفل را به چوپان خود « مهرداد» می سپارد و او کوروش را به جای فرزند مرده خود نگه می دارد ، کوروش بعد از مدتی مجدداً به دربار آستیاگ راه یافت و به نزد پدر و مادرش کمبوجیه و ماندانا در همدان بازگشت . هارپاگ که از طرف آستیاگ به دلیل نافرمانی شدیدا ً توبیخ شده بود و پسر دوازده ساله اش به دستور آستیاگ کشته شده بود ، کینه پادشاهه ماد را به دل گرفت . او که همواره ، درصدد بود انتقام پسر خود را از شاه بگیرد ، هنگامی که خبر شکوه و قدرت کوروش در دربار کمبوجیه را شنید در نهان با او مکاتبه کرد ، هدایایی برای او می فرستاد و دائما ً او را بر ضد شاه ماد تحریک می کرد در اثر این تحریکات و زمینه سازی هایی که هارپاگ در بین سران و بزرگان مادی انجام داده بود ، کوروش مصمم شد پارس را بر ضد ماد بشوراند . در سال 553 ق.م کوروش همه پارسها را بر علیه ماد برانگیخت در جنگ بین لشکریان کوروش و ماد ، عده ای از سپاهیان مادی به کوروش پیوستند و در نتیجه سپاه ماد شکست خورد پس از شکست مادها ، کوروش در پاسارگاد شاهنشاهی پارسها را پایه گذاری کرد ، سلطنت او از 559-539 قبل از میلاد است .

کوروش که سلطنت ماد را به دست آورد و بعضی از ایالات را به وسیله نیروی نظامی مطیع خود ساخت ، همان سیاست کشورگشایی را که هوخشتره آغاز نموده بود ادامه داد .

کوروش دارای دو هدف مهم بود : در غرب تصرف آسیای صغیر و ساحل بحرالروم که همه ی جاده های بزرگی که از ایران می گذشت به بنادر آن منتهی می شد ، از سوی شرق ، تامین امنیت .

در جنگی که بین کوروش و کرزوس پادشاه لیدی در گرفت ، کوروش در « کاپادوکیه» به کرزوس پیشنهاد کرد که مطیع پارس شود ، کرزوس این پیشنهاد را قبول نکرد و جنگ بین طرفین آغاز گردید . در اولین برخورد ، فتح باکرزوس بود ، بالاخره در جنگ شدیدی که در محل « پتریوم » پایتخت هیتها اتفاق افتاد ، کرزوس شبانه فرار کرد و سپاهیان خود را متفرق کرد . او در سر راه خود ، آبادیها را خراب کرد تا مانع حرکت کوروش شود و به طرف سارد پایتخت لیدی رفت . کرزوس تصور می کرد کوروش به واسطه رسیدن فصل زمستان ترک مخاصمه می کند ، اما برعکس ، کوروش به پیشروی خود ادامه داد و در مقابل سواره نظام لیدی از شتر استفاده کرد ، اسبهای لیدی از مقابله با شتران ، متوحش گردیده و گریختند کرزوس به سمت سارد فرار کرد و در آنجا متحصن شد ، کوروش شهر را محاصره کرد و کروزس را دستگیر کرد . لیدی تسخیر شد و به عنوان یکی از ایالات ایران به شمار آمد . پس از تسخیر لیدی کوروش متوجه شهرهای یونانی شد و از آنها نیز ، تسلیم به قید و شرط خواست که یونانیان رد کردند ، در نتیجه شهرهای یونانی یکی پس از دیگری تسخیر شدند . کوروش فتح آسیای صغیر را به پایان رساند و سپس متوجه سرحدات شرقی شد ، زرنگ و رخج مرو و بلخ یکی پس از دیگری در زمره ایالات جدید درآمدند . کوروش از جیحون عبور کرد و به سیحون که سرحد شمال شرقی کشور تشکیل می داد رسید و در آنجا شهرهایی مستحکم ، به منظور دفاع از حملات قبایل آسیای مرکزی بنا کرد . کوروش در بازگشت از سرحدات شرقی ، عملیاتی در طول سرحدهای غربی انجام داد . ضعف بابل ، بابل بدون دفاع سقوط کرد و پادشاه آن دستگیر شد . کوروش در همان نخستین سال سلطنت خود در بابل ، فرمانی مبنی بر آزادی یهودیان از اسارت و بازگشت به وطن و تجدید بنای معبد خود در بیت المقدس انتشار داد .

در اثر شورش ماساژتهای نیمه صحراگرد، که یک تیره سکایی در آن طرف رودخانه اراکس بودند ، مرزهای شمال شرقی مرود تهدید قرار گرفت . کوروش ، کمبوجیه را به عنوان شاه بابل انتخاب کرد و به جنگ رفت . در ابتدا موفقیت هایی بدست آورد اما ملکه تومیریی  او را به داخل سرزمین خود کشاند و کوروش در نبرد سختی ، شکست خورد و زخم برداشت و بعد از سه روز درگذشت . جسد وی را به پاسارگاد آوردند و در مقبره ای دفن کردند  .

سلطنت کمبوجیه (539-522 ق.م)

کمبوجیه پسر کوروش بود ، هرودوت مادر او را ، کاسان دان دختر فرنس پس دانسته است .

کمبوجیه همان سیاست پدرش را مبنی بر استحکام مبانی ، حکومت و توسعه سرزمین ایران ادامه داد . مقدمات لشکرکشی به مصر که در زمان کوروش آغاز شده بود در دوران سلطنت کمبوجیه جامه عمل پوشید . در این زمان آمازیس پادشاه مصر بود ، وی تصور می کرد کمبوجیه از طرف دریا به مصر حمله می کند ، بدین جهت از یونانیها کمک خواست ، اما خبر ورود سپاهیان ایران به شامات ، به وی رسید . در این زمان آمازیش که پادشاهی فعال و با عزم بود ، فوت کرد به جای او فرزندش پستامیک سوم ، پادشاه شد . نخستین جنگی که مابین مصریها و پارسها روی داد در محل پلوز بود . قشون مصر شکست خورد و پادشاه آن کشور فرار کرد ، بنابراین کمبوجیه بدون زحمت به ممفیس پایتخت مصر رسید . ممفیس نیز مقاومتی نکرده و تسلیم شد .

لازم به ذکر است که کمبوجیه برادری به نام بردیا (به یونانی اسمردیس) داشت که بنا به انتخاب کوروش ، والی پارت (خراسان) ، گرگان ، باختر و خوارزم بود . کمبوجیه از بین اینکه مبادا وی از غیب طولانی شاه سوء استفاده کند و تاج و تخت سلطنت را تصاحب نماید قبل از عزیمت به مصر ، مخفیانه وی را به قتل رساند . قتل بردیا ، محرمانه صورت گرفت به طوری که کسی از این راز آگاه نشد . چنانکه ذکر شد کمبوجیه در سال 525 ق.م مصر را تسخیر کرد و آماده لشکر کشی به نوبیا بود که از ایران خبر رسید بردیا زنده است و بر علیه کمبوجیه شورش و عصیان کرده است .

کمبوجیه کارهای خود را در مصر رها کرد و سراسیمه به جنوب ایران رهسپار شد اما در نیمه راه در سوریه به وضع اسرار آمیزی کشته شد ، هرودوت می نویسد که در موقع سوار شدن بر اسب یا شمشیر خود زخمی شد ، اما بند هیجدهم کتیبه بیستون داریوش ، نسبت خودکشی به او می دهد. اما به نظر می آید روایت هرودوت به واقعیت نزدیکتر باشد چون بعید به نظر می آید پادشاهی مقتدر با شنیدن خبری که صحت آن به درستی معلوم نیست دست به خود کشی بزند .

و اما شخصی که خود را بردیا معرفی کرده بود ، مغی بود به نام گیومت یا گیوماتا که شباهت زیادی بین او و بردیا وجود داشته است ، « شاید علت این که کسی نتوانسته بین بردیای حقیقی و گیومت فرقی بگذارد این است که معمولاً یک شاهزداه پارسی تا قبل از به سلطنت رسیدنش در اندرون پنهان می مانده است » .

در زمان کمبوجیه مردم ناراضی بودند ، اموال دولتی حیف و میل می شد ، فشار های مالیاتی و ... بسیار بود ، گیومت قداعلم کرد تا مردم را از این فشار ها نجات دهد . گیومت بین 3 تا 6 ماه حکومت کرد . گیومت پس از روی کارآمدن ، برای بهبود حال طبقات زحمتکش و رهایی آنان از ظلم و یسبدان و شهربانها ، یک رشته اقدامات اصلاحی به عمل آورد ، به مدت سه سال مالیات گیری و سربازگیری را متوقف کرد ، این مساله نشان می دهد که در زمان کمبوجیه تا چه حد خزاین را انباشته بودند که گیومت با آسودگی خاطر ، سه سال مالیات را می بخشد .

تقریباً همه ایالات ، پادشاه جدید را که مالیات سه ساله را بخشیده بود ، پذیرفتند . این واقعه را داریوش در کتیبه بیستون خود بیان کرده است . پس از مرگ کمبوجیه همواره سپاهیان او ، با ان که ماموران گیومت آنان را می فریفتند ، به خداندان هخامنشی وفادار ماندند و هفت نفر از جوانان نجبای پارس بر ضد گیومت عصیان کردند که در راس آنان داریوش قرار داشت .